Kortykosteroidy, kortykosterydy, glikokortykoidy, glikokortykosterydy, glikokortykosteroidy – hormony steroidowe produkowane w warstwach pasmowatej i siatkowatej kory nadnerczy (głównie pasmowatej) pod wpływem hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), które regulują przemiany białek, węglowodanów i tłuszczów. Zalicza się do nich: kortyzol, kortykosteron, kortyzon.
Kortykosteroidy to także grupa leków o działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i immunosupresyjnym, które mają silny wpływ na gospodarkę węglowodanową, białkową, lipidową i wodno-elektrolitową organizmu.
Nadmierne wydzielanie kortykosteroidów, względnie nadmierna podaż leków o tym samym działaniu, powoduje hiperkortyzolemię – chorobę nazywaną zespołem Cushinga. Niedobór kortykosteroidów powoduje chorobę Addisona.
Działanie na organizm
Kortykosteroidy zmieniają czynności wielu narządów i wpływają na przebieg reakcji odpornościowych.
Zmniejszają zużycie glukozy w tkankach i jednocześnie nasilają glukoneogenezę, co prowadzi ostatecznie do podniesienia poziomu glukozy we krwi (hiperglikemia). W tym zakresie wzmacniają działanie adrenaliny.
Wstrzymują syntezę białek w organizmie, a nasilają ich rozkład. Pod wpływem glikokortykosteroidów rozbiciu ulegają białkowe kompleksy immunologiczne, co jest przyczyną ich działania immunosupresyjnego. Mogą też powodować rozpad białek mięśniowych co może być przyczyną spadku siły mięśni.
Przebudowują tkankę tłuszczową powodując charakterystyczne przemieszczenie się depozytów tkanki tłuszczowej (bawoli kark, twarz księżyc w pełni, otyłość brzuszna, chude kończyny) nazywane też otyłością typu Cushinga).
Zmniejszają wchłanianie wapnia z jelit, a nasilają jego wydalanie z moczem, co może powodować zaburzenia w układzie kostnym (osteoporoza).
W większych stężeniach wywołują działanie mineralokortykosteroidowe: zatrzymanie w organizmie sodu, obrzęki.
W warunkach fizjologicznych modulują odczyny immunologiczne, zapobiegając nadmiernemu pobudzeniu układu odpornościowego i rozwojowi chorób z autoagresji. W tym samym celu są podawane leczniczo.
Glikokortykosteroidy hamują zarówno wczesną jak i późną odpowiedź immunologiczną. Pobudzają syntezę lipokortyny, która hamuje fosfolipazę A, enzym niezbędny w procesie produkcji substancji prozapalnych (eikozanoidów) z kwasu arachidonowego. W ten sposób upośledzają produkcję m.in. leukotrienów odpowiedzialnych za niebezpieczne późne zmiany w astmie oskrzelowej. Zmniejszają również powstawanie i uwalnianie cytokin i czynników adhezji (przylegania) komórek. Powodują spadek ruchliwości i aktywności większości komórek biorących udział w reakcjach odpornościowych: neutrofili, makrofagów, bazofili, limfocytów T i B. Hamują też aktywność fibroblastów i wytwarzanie kolagenu i glikozoaminogliknów. Wszystko to prowadzi do łagodzenia objawów zapalenia. Z tego powodu glikokortykoidy stosuje się dla zmniejszenia nadwrażliwości.
Przy długotrwałym podawaniu działania te mogą doprowadzić do zaniku tkanki limfatycznej, osłabiania działania węzłów chłonnych i zmniejszenia liczby limfocytów, a w rezultacie do wyraźnego spadku odporności organizmu.
Zastosowanie
Terapia substytucyjna
W stanach niedoboru hormonów nadnerczy podaje się leki o działaniu kortykosteroidowym jak i mineralokortykosteroidowym oraz androgeny.
Kortykosteroidy jako leki przeciwzapalne
Glikokortykosteroidy są stosowane w chorobach, w których korzystne jest działanie przeciwzapalne oraz osłabienie działania układu immunologicznego. Wykorzystuje się je w leczeniu, poprzez oddziaływanie na receptory glikokortykosteroidowe zlokalizowane w OUN, a także wskutek polekowego zwiększenia stresu oksydacyjnego w tej części mózgowia oraz wpływ na układ dopaminergiczny i neurotensynergiczny
* zaburzenia gospodarki węglowodanowej, wzrost poziomu cukru we krwi, cukrzyca
* zaburzenia elektrolitowe − zatrzymywanie wody i jonów sodu w organizmie prowadzące do obrzęków, wzrost ciśnienia tętniczego (nawet do nadciśnienia), utrata jonów potasu
* utrata wapnia, znaczne obniżenie uwapnienia kości mogące prowadzić do osteoporozy i złamań
* zaburzenia gospodarki lipidowej i białkowej
* otyłość typu Cushinga
* wrzody żołądka powodowane zahamowaniem wytwarzania prostaglandyn, pobudzających wydzielanie ochronnego śluzu w żołądku
* osłabienie siły mięśni, miopatia
* zaburzenia wzrostu u dzieci
* jaskra
* zaburzenia funkcji powiązanych z hormonami płciowymi, zaburzenia miesiączkowania
Działania niepożądane po długotrwałym stosowaniu miejscowym
Chociaż kortykosteroidy stosowane miejscowo w pewnym stopniu wchłaniają się do krwi rzadko powodują poważne działania ogólnoustrojowe takie jak niedoczynność nadnerczy czy zespół Cushinga – prawdopodobieństwo wystąpienia tego typu działań niepożądanych zależy od wielkości leczonego obszaru ciała i długości leczenia. Wchłanianie leku jest większe w miejscach, gdzie skóra jest cienka, zraniona lub styka się ze sobą oraz z opatrunków okluzyjnych. Miejscowe działania niepożądane wywołane stosowaniem kortykosteroidów to:
* rozprzestrzenienie się i zaostrzenie nieleczonego zakażenia
* ścieńczenie skóry (aż do jej zaniku), zanik błon śluzowych na skutek upośledzenia syntezy kolagenu
* rozstępy (praktycznie nieodwracalne)
* kontaktowe zapalenie skóry
* zapalenie skóry dookoła ust
* trądzik
* depigmentacja
* hipertrichoza
Z powodu ryzyka wystąpienia działań niepożądanych, kortykosterydy, zarówno podawane miejscowo jak i ogólnoustrojowo powinny być w miarę możliwości stosowane tylko przez krótki czas. Maści i kremy powinny być rozsmarowywane cienko, tylko w miejscach, gdzie jest to konieczne, nie częściej niż dwa razy dziennie. Powinno się zawsze używać najsłabszego kortykosteroidu, który kontroluje objawy.
Podczas przyjmowania kortykosterydów drogą wziewną (w astmie), zakażeniom jamy ustnej i gardła można zapobiec przez dokładne płukanie jej wodą po każdym podaniu leku oraz przez stosowanie komory inhalacyjnej. W razie wystąpienia grzybicy w jamie ustnej powinno się stosować miejscowe leki przeciwgrzybicze bez przerywania terapii kortykosterydami.
Przeciwwskazania
Glikokortykosteroidów nie powinno się podawać pacjentom, u których występują objawy lub choroby takie, jakie mogą być powodowane przez same kortykosterydy w ramach działań ubocznych (np. cukrzyca, nadciśnienie, zakażenia).
Odstawianie kortykosterydów
Tempo odstawiania leku musi być dostosowane do potrzeb konkretnego pacjenta, zależnie od choroby jaka była leczona, prawdopodobieństwa jej nawrotu, długości trwania terapii i innych czynników osobniczych. Powinno się stopniowo zmniejszać dawkę leku u pacjentów, którzy otrzymują:
* 40 mg prednizolonu dziennie (lub odpowiednik) przez tydzień lub dłużej
* powtarzające się dawki wieczorne
* dowolną dawkę przez ponad 3 tygodnie
* powtarzające się kilkutygodniowe serie
* krótką serię w przeciągu roku po zaprzestaniu długotrwałej terapii
Stopniowe odstawienie kortykosteroidów może polegać na obniżeniu dawki w jednym kroku do poziomu fizjologicznego, czyli 7,5 mg prednizolonu dziennie, a następnie powolnym zmniejszaniu dawki. Podczas okresu odstawiania powinno się monitorować pierwotną chorobę, ponieważ może wystąpić jej nawrót.
Ogólnoustrojowe kortykosteroidy mogą być „bezkarnie” (tj. bez ryzyka zaburzenia funkcji kory nadnerczy) odstawione bez stopniowego zmniejszania dawki przez pacjentów u których prawdopodobieństwo nawrotu choroby jest małe i którzy byli leczeni krócej niż 3 tygodnie (dawniej, jeszcze na początku XXI wieku zalecano, aby czas terapii przerywanej potem nagle był nie dłuższy niż 1 tydzień, co było powszechnie publikowane w ulotkach m.in. preparatów prednizonu).
Leki należące do grupy
* acetonid flucinolonu
* beklometazon
* betametazon
* budezonid
* deksametazon
* flunizolid
* flutikazon
* halometazon
* hydrokortyzon (kortyzol)
* klobetazol
* kortyzon
* medryzon
* metyloprednizolon
* mometazon
* parametazon
* prednizolon
* prednizon
* triamcinolon
* trimetylooctan flumetazonu
