Hierarchia kościelna – uszeregowanie wedle zależności personalnej duchownych, a wedle niektórych kategoryzacji również świeckich. Obecnie często jest to jedynie zależność symboliczna, wynikająca z tradycji. W języku potocznym ogół wyższych duchownych w danym Kościele, zwanych hierarchami. W Kościele katolickim zwykle zalicza się papieża i kardynałów, poprzez arcybiskupów do biskupów.
Hierarchia w Kościele katolickim
Duchownych i osoby konsekrowane w Kościele katolickim obowiązuje posłuszeństwo.
Odróżnia się hierarchię duchowieństwa od funkcji i godności kościelnych. Jest to podział analogiczny jak w wojsku, gdzie od stopni wojskowych (szeregowy, kapral czy generał) odróżniamy funkcje (dowódca, artylerzysta, pilot) czy też stanowiska (szef sztabu, naczelny wódz).
W Kościele katolickim hierarchia kościelna składa się z trzech stopni, wynikających z kolejnych święceń sakramentalnych. Na ich podstawie możemy wyróżnić trzy podstawowe stopnie hierarchii:
* biskup – po święceniach biskupich,
* prezbiter – po święceniach prezbiteratu,
* diakon – po święceniach diakonatu.
Do sprawowania większości funkcji konieczne jest posiadanie odpowiedniego stopnia hierarchii duchowieństwa, np. tylko biskup może być papieżem (jeżeli wybrany nie ma sakry biskupiej, to zostaje nim w momencie jej przyjęcia). Jednak istnieją wyjątki od tej reguły, np. dawniej, aby otrzymać godność kardynała, w ogóle nie trzeba było być duchownym, a otrzymywali ją np. niektórzy ministrowie (obecnie prawo kanoniczne wymaga co najmniej święceń prezbiteratu).
Godności honorowe (jedynie zależność symboliczna, dawniej najczęściej prawna; ich posiadacze obdarzeni są określonymi przywilejami), przykładowo:
* kardynał,
* prymas,
* arcybiskup,
* protonotariusz apostolski (infułat),
* prałat,
* archiprezbiter,
* kanonik,
* archidiakon.
Księża diecezjalni (czasem też zakonni) mogą być wyróżnieni przez papieża godnością prałata niższego stopnia (honorowaną w całym Kościele katolickim) – kapelana honorowego Jego Świątobliwości (prałata), a przez biskupa – godnością kanonika katedralnego lub kolegiackiego, gremialnego lub honorowego oraz przywilejem noszenia rokiety i mantoletu (kanonika).
Urzędy (stanowiska) kościelne (różne formy zależności prawnej), to na przykład:
* papież – najwyższy urząd w Kościele katolickim, przysługuje mu Prymat Piotrowy;
* sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej;
* nuncjusz apostolski;
* biskup diecezjalny;
* prefekt Domu Papieskiego.
Do powyższej grupy można zaliczyć stanowiska kościelne, wynikające z podziału terytorialnego Kościoła (stojący wyżej w hierarchii posiadają prawne uprawnienia kontrolne, nadzorcze itp.), na przykład:
* metropolita – stoi na czele metropolii kościelnej;
* biskup diecezjalny (stoi na czele diecezji) / opat terytorialny / wikariusz apostolski / prefekt apostolski / prałat terytorialny;
** biskup pomocniczy (wikariusz generalny lub biskupi) – pomaga biskupowi w diecezji;
* dziekan – zwierzchnik dekanatu;
* proboszcz – stoi na czele parafii;
** wikariusz parafialny – zastępca i pomocnik proboszcza.
W Kościele władze: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza są skupione w rękach papieża, metropolitów i biskupów diecezjalnych. Najwyższą funkcją kościelną jest urząd papieża. Papieżowi podlegają (według sprawowanych urzędów) kolejno: arcybiskupi metropolici, biskupi diecezjalni wraz z ich wikariuszami generalnymi i biskupimi, dziekani, proboszczowie (oraz ewentualnie rektorzy kościołów) i wikariusze parafialni. Służąc Kościołowi powszechnemu, Ojciec Święty swobodnie dysponuje Kurią Rzymską. Ojca Świętego mogą reprezentować legaci (nawet będący kardynałami), na przykład nuncjusze apostolscy – z reguły będący arcybiskupami tytularnymi. Nuncjusze są równi ambasadorom nadzwyczajnym i pełnomocnym (z reguły są dziekanami Korpusu Dyplomatycznego), którym oddaje się tyle salw armatnich, co marszałkom. Odpowiednikiem premiera jest sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, natomiast pierwszeństwo wśród kardynałów ma dziekan kolegium kardynalskiego.
W wojsku hierarchia duchowieństwa jest złączona ze stopniami wojskowymi. Tak więc wikariusz ma stopień etatowy kapitana, starszy wikariusz – majora, proboszcz – podpułkownika lub pułkownika, dziekan – pułkownika, generalny dziekan – generała brygady, biskup polowy – generała dywizji, nuncjusz odpowiada stopniowi generała czterogwiazdkowego (nie należy jednak rozumieć, że np. każdy biskup jest odpowiednikiem generała dywizji).
Także zgromadzenia zakonne mają określoną strukturę organizacyjną, której wzór jest następujący: najwyższy przełożony wraz z jego radą, prowincjałowie wraz z ich radami, przełożeni i pozostali członkowie domów zakonnych. Chociaż każdy zakon ma swoją własną hierarchię, podczas procesji itp. po kapłanach diecezjalnych następują zakonnicy poszczególnych zakonów męskich, a po nich siostry poszczególnych zakonów żeńskich.
Każdy z duchownych w hierarchii charakteryzuje się materialnymi oznakami swojej pozycji. Oznaką godności papieża, kardynała i biskupa jest pierścień. Papież używa białej sutanny z takim samym pasem i piuską. Kardynał używa szkarłatnego pasa i piuski w tym samym kolorze. Fioletowa piuska jest noszona przez biskupa, prałata terytorialnego i opata terytorialnego. Można też się spotkać z czarną piuską jako oznaką kapłana i diakona – duchownych diecezjalnych. W Kościele prawosławnym biały kłobuk z krzyżykiem jest oznaką metropolity, czarny kłobuk z krzyżykiem – arcybiskupa, a czarny kłobuk bez krzyżyka – biskupa.
Inne fakty:
* W Kościele łacińskim istotne są urzędy i tytuły umocowane w Kodeksie Prawa Kanonicznego.
* Można nawet utracić stan duchowny, jednakże święcenia raz ważnie przyjęte nigdy nie tracą ważności.
* Kanon 185 stanowi: Temu, kto utracił urząd przez osiągnięcie wyznaczonego wieku albo przez przyjętą rezygnację, można przyznać tytuł emeryta.
* Zhierarchizowane w Kościele katolickim są także kościoły: bazyliki większe (w tym arcybazylika), bazyliki mniejsze, kościoły archikatedralne, kościoły katedralne, kolegiackie, parafialne i rektorskie.
Precedencja w Kościele katolickim
Stopnie:
* po święceniach diakonatu – diakon;
* po święceniach prezbiteratu – prezbiter;
* po święceniach biskupich – biskup.
Funkcje w parafii:
* wikariusz parafialny – duchowny po święceniach prezbiteratu wyznaczony przez ordynariusza do pomocy proboszczowi w zarządzaniu parafią;
* rezydent – duchowny po święceniach prezbiteratu pomagający w pracach duszpasterskich, ale nie włączający się w obowiązki wikariusza z różnych powodów (emeryci, studenci, urzędnicy kościelni i będący na urlopach zdrowotnych);
* proboszcz – duchowny po święceniach prezbiteratu zarządzający parafią.
Funkcje w dekanacie:
* dziekan – duchowny po święceniach prezbiteratu zarządzający dekanatem;
* wicedziekan – duchowny po święceniach prezbiteratu pomagający dziekanowi w zarządzaniu dekanatem.
Funkcje w misji sui iuris:
* superior – duchowny po święceniach prezbiteratu zarządzający misją sui iuris.
Funkcje w prefekturze apostolskiej:
* prefekt apostolski – duchowny co najmniej po święceniach prezbiteratu zarządzający w imieniu Papieża prefekturą apostolską.
Funkcje w wikariacie apostolskim:
* wikariusz apostolski – duchowny co najmniej po święceniach prezbiteratu zarządzający w imieniu biskupa diecezjalnego wikariatem apostolskim.
Funkcje w prałaturze terytorialnej:
* prałat terytorialny – duchowny co najmniej po święceniach prezbiteratu zarządzający prałaturą terytorialną.
Funkcje w diecezji:
* biskup (w diecezji) lub arcybiskup diecezjalny (w archidiecezji) – duchowny po święceniach biskupich zarządzający diecezją (biskup diecezjalny) lub archidiecezją (arcybiskup diecezjalny);
* wikariusz generalny – duchowny co najmniej po święceniach prezbiteratu wyznaczony przez biskupa diecezjalnego do pomocy w zarządzaniu całą diecezją jako jego pełnomocnik;
* wikariusz biskupi – duchowny sprawujący władzę wykonawczą w części diecezji lub w części spraw.
Funkcje w metropolii:
* metropolita – duchowny po święceniach biskupich będący zwierzchnikiem metropolii.
Urzędy w kurii:
* wikariusz sądowy (oficjał) – duchowny wykonujący sąd kościelny na poziomie diecezji;
* kanclerz – duchowny kierujący kancelarią biskupa;
* promotor sprawiedliwości – duchowny wykrywający i ścigający przestępstwa oraz wnoszący i popierający akt oskarżenia przed kurią, kościelny odpowiednik prokuratora;
* obrońca węzła małżeńskiego i święceń kapłańskich.
Urzędy w prezydium kapituły katedralnej:
* prepozyt – kanonik, przewodniczący kapitułą katedralną;
* dziekani z całej diecezji;
* archidiakon;
* scholastyk – kanonik sprawujący nadzór nad szkołami diecezjalnymi;
* kustosz – kanonik zarządzający majątkiem kapituły katedralnej;
* kanonik gremialny;
* kanonik-senior;
* kanonik honorowy.
Urzędy w konferencji episkopatu:
* prymas – arcybiskup.
Urzędy w nuncjaturze apostolskiej:
* nuncjusz apostolski – ambasador Stolicy Apostolskiej w danym kraju;
* delegat apostolski – legat papieski przy lokalnym Kościele.
Urzędy w Stolicy Apostolskiej:
* papież.
Tytuły honorowe:
* po święceniach diakonatu:
** archidiakon;
** protodiakon.
* po święceniach prezbiteratu:
** prałat;
** kanonik;
** kardynał.
* po święceniach biskupich:
** arcybiskup;
** kardynał.
Hierarchia zakonna
* przełożony generalny (generał);
* prowincjał;
* opat / archimandryta (w Kościołach wschodnich);
* przeor / igumen (w Kościołach wschodnich).
Hierarchia w Kościele prawosławnym
Wśród hierarchii prawosławnej obowiązuje kolejność: patriarcha, metropolita, arcybiskup, biskup. Jedynie w przypadku Greków jest odwrotnie: zwierzchnik kościoła ma tytuł arcybiskupa, a pozostali hierarchowie są metropolitami. Tak jest w samej Grecji i na Cyprze.
Na czele hierarchii zgodnie z tradycją stoi Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola (primus inter pares łac. pierwszy wśród równych). W obecnej strukturze Kościoła prawosławnego dominują jednak lokalne Kościoły autokefaliczne, niezależne jurysdykcyjnie od patriarchy ekumenicznego.
Tradycyjna hierarchia cerkwi prawosławnych:
* Starożytne patriarchaty:
** Ekumeniczny Patriarchat Prawosławny w Konstantynopolu;
** Patriarchat Aleksandryjski;
** Patriarchat Antiocheński;
** Patriarchat Jerozolimski (Matka Cerkwi).
* Autokefaliczne patriarchaty i cerkwie narodowe:
** Patriarchat Moskiewski i całej Rosji (członek pentarchii zamiast Rzymu);
** Serbski Kościół Prawosławny (Patriarchat Serbski);
** Rumuński Kościół Prawosławny (Patriarchat Rumuński);
** Bułgarski Kościół Prawosławny (Patriarchat Bułgarski);
** Gruziński Kościół Prawosławny (Patriarchat Gruziński);
** Kościół Cypru;
** Kościół Grecji;
** Albański Kościół Autokefaliczny;
** Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny;
** Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji;
** Kościół Prawosławny w Ameryce.
* Cerkwie autonomiczne (wybór):
** Autonomiczna Cerkiew Prawosławna Góry Synaj (Arcybiskupstwo Synaju);
** Fiński Kościół Prawosławny;
** Japoński Kościół Prawosławny;
** Mołdawski Kościół Prawosławny.
Hierarchia kościelna składa się ze stopni wynikających z kolejnych święceń. Na ich podstawie możemy wyróżnić podstawowe stopnie hierarchii:
Po święceniach wyższych (chirotonii):
* biskup – po święceniach biskupich;
* prezbiter – po święceniach prezbiteriatu;
* diakon – po święceniach diakonatu.
Po święcenia niższych (chirotesji):
* subdiakon;
* lektor.
Godności biskupów:
* patriarcha / katolikos;
* metropolita;
* arcybiskup.
Godności prezbiterów:
* protoprezbiter;
* mitrat;
* protojerej.
Godności honorowe, przykładowo:
* protodiakon.
Godności zakonne:
* archimandryta;
* ihumen – przełożony mnichów;
* hieromnich – prezbiter będący zakonnikiem;
* archidiakon;
* hierodiakon – diakon będący zakonnikiem;
* jeśli któryś z mnichów przyjął wielką schimę, to do jego tytułu dodaje się przedrostek schi-: schidiakon, schimnich, schiihumen, schiarchimandryta, itd.
