Wysłannik nocy, kapitan rezerwy Wojska Polskiego i najprawdopodobniej agent Abwehry, z perspektywy dziejów wydaje się postacią pełną kontrowersji. Już przed początkiem II wojny światowej przygotowywał grunt dla niemieckiej okupacji, co miało zaowocować późniejszym kolaboracyjnym ruchem, w który z zaangażowaniem się zaangażował. Po zakończeniu konfliktu jego ślad zniknął, a służby ścigające go znalazły się w pułapce niepewności – niczym nie mogły potwierdzić jego tożsamości, gdyż nie istnieją ani zdjęcia, ani inne źródła dokumentujące jego fizyczną obecność.
NIEMIECKIE PLANY WOBEC PODHALA
III Rzesza miała inny zamiar wobec górali z Podhala niż wobec reszty Polski. Niemieccy etnografowie wśród górali dostrzegali potomków Gotów, co dodatkowo umacniało ich wewnętrzną narrację. Elementem tego poglądu był popularny wśród górali starodawny krzyżyk niespodziany, dziś kojarzony głównie z ideologią nazistowską.
Po zajęciu Podhala Niemcy wprowadzili koncepcję Goralenvolku, tworząc nowy, góralski naród o germańskich korzeniach. W tej sprawie na czoło wysunął się Wacław Krzeptowski, któremu towarzyszył Józef Cukier, a całą operację nadzorował Henryk Szatkowski, nietypowy lider, bowiem nie będący góralskiego pochodzenia.
KOLABORACJA W ZAPLECZU
Część górali zaakceptowała ideę Goralenvolku, a Krzeptowski zdelegowaną grupą, w listopadzie 1939 r., złożył hołd gubernatorowi Hansowi Frankowi na Wawelu. Wkrótce potem powstał Związek Górali, przekształcony w Komitet Góralski w 1942 r., który organizował m.in. wydawanie góralskich kennkart oraz podejmował próbę stworzenia Legionu Góralskiego SS.
Kto jednak stał za tymi ruchami? Niemieckie władze nie działały w chaosie; już przed wojną miały swoje sztaby i agenturę w regionie. Jedną z kluczowych figur tego kręgu, odpowiedzialną za werbowanie współpracowników, był Witalis Wieder.
WITALIS WIEDER – AGENT Z CIEMNEJ STRONY HISTORII
Urodzony 29 marca 1895 r. w Trzy Góry, Wieder był kiedyś kapitanem rezerwy Wojska Polskiego i lokalnym działaczem. Jednak pod płaszczykiem patriotyzmu i wojskowej służby kryła się agentura. W wyniku swoich zadań doszukiwał się potencjalnych osób gotowych do kolaboracji; wśród nich byli Krzeptowski i Szatkowski, z którymi utrzymywał bliskie kontakty.
Tuż przed wybuchem wojny Wieder gościł niemieckich sportowców i nie krył swoich sympatyków wobec przejawów niemieckich idei. Co więcej, liczne doniesienia mieszkańców Zakopanego na ten temat były ignorowane przez polski kontrwywiad, co budzi dziś spore kontrowersje.
ZA CENĘ JEDNEGO ŻYCIA
Po tym, jak Niemcy wkrótce objęli władzę, Wieder stał się częścią reżimu, biorąc udział w organizacji różnych wydarzeń, które stały się symbolami zdrady góralskiej społeczności. Prowadził działania związane z Komitetem Góralskim, a także uczestniczył w spotkaniach z ważnymi osobistościami niemieckimi, m.in. z gubernatorem Frankiem.
Skontaktowany z gestapo, organizował nie tylko towarzyskie biesiady, ale także był odpowiedzialny za liczne aresztowania Polaków. Bartłomiej Kuraś i Paweł Smoleński zaznaczają w swoich opracowaniach, że Wieder był postacią budzącą strach w lokalnej społeczności dzięki swojemu bezwzględnemu charakterowi oraz inteligencji.
NIEZNALEZIONY LOS
Mimo że po wojnie wznowiono poszukiwania Wiedera, zniknął bez śladu. Po zakończeniu II wojny światowej przestał być zdatny do współpracy, a w 1944 r. opuścił Zakopane. Śledztwo w jego sprawie zakończono w 1957 r. bez rezultatu. W 1983 r. pojawiły się wzmianki o zainteresowaniu nim, które jednak pozostało bez dalszego wyjaśnienia.
Dopiero w 2019 r. uchwycono nowe wątki związane z potajemnym życiem Wiedera. Okazało się, że po wojnie mieszkał z rodziną w Lachheimie, a następnie w Scheinfeld. Umierając w 1967 r. na zawał serca, schował się pod nazwiskiem swojego brata.
W kontekście losów innych współpracowników, Krzeptowski próbował się ukrywać, ale ostatecznie spotkał się z karą. Szatkowski zniknął w niejasnych okolicznościach. Ludzie współpracujący z Niemcami, w tym Cukier, zostali skazani na więzienie. Wszystko to pokazuje, jak skomplikowana i tragiczna była historia górali w czasach II wojny światowej.
Materiał powstał dzięki współpracy Onetu z partnerem — Narodowym Archiwum Cyfrowym, którego misją jest budowanie nowoczesnego społeczeństwa świadomego swojej przeszłości. NAC gromadzi, przechowuje i udostępnia fotografie, nagrania dźwiękowe oraz filmy. Zdigitalizowane zdjęcia można oglądać na nac.gov.pl.
