Kiedy zasiadamy do wspólnej kolacji w Wigilię 24 grudnia, często wydaje się nam, że uczestniczymy w królewskiej uczcie. Z tego powodu postanowiliśmy zapytać Adriana Ordakowskiego, edukatora kulinarnego z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, co powiedziałby na to, gdyby zobaczył nasze tradycje. Obserwując nasze potrawy i obyczaje, z pewnością by się zdziwił!
WIGILIA NA DWORZE KRÓLEWSKIM
Święta Bożego Narodzenia na królewskim dworze to nie tylko czas celebracji, ale również spotkania tradycji z majestatem. Wigilia organizowana przez Jana III Sobieskiego była pełna symboliki i świadczyła o znaczeniu tego okresu. Król, wielki miłośnik uczty, dbał o to, aby dwór emanował bogactwem i duchem świąt. Jak wyglądały przygotowania i co serwowano na stole? Jakie tradycje obowiązywały wówczas?
W tradycyjnej polskiej Wigilii nie może zabraknąć barszczu, kapusty, pierogów czy ryby. Czy zatem król Sobieski mógłby ze zdziwieniem przyglądać się takiej kolacji?
RYBY NA KRÓLEWSKIM STOLE
Rzeczywiście, mógłby być zaskoczony, ale na pewno dostrzegłby potrawy mu bliskie, przede wszystkim ryby. Wigilia w XVII wieku była dniem postnym, wobec czego dania na stole były zgodne z katolickimi tradycjami – nawet monarcha przestrzegał postu.
Jakie potrawy zatem gościły na królewskim stole w Wigilijnym wieczorze? Na to pytanie odpowiadają źródła historyczne, a dokładniej księga szafarska dworu króla Jana III. Opis jej zawartości, datowany na ostatni rok życia króla, ukazuje bogaty stół, zdobiony m.in. wieloma rybami: łososi, karpiami, szczupakami, okoniami i leszczami. Król mógł cieszyć się prawdziwym bogactwem gatunków ryb, a na stole znajdowały się również ryż, migdały, oliwa i cebula.
KARP NA WIGILII
Tradycja spożywania karpia w czasie Wigilii często kojarzona jest z PRL-em, kiedy to ryba ta stała się popularna z powodu łatwości hodowli. Jednak już w XVII wieku karp był obecny na królewskim stole, był uznawany za szanowaną, tłustą rybę, a tłustość ceniono, zwłaszcza w okresie postnym. W książce kucharskiej z czasów Sobieskiego znajdziemy liczne przepisy na dania z karpia.
GOŚCIE PRZY WIGILIJNYM STOLE
Na królewskiej Wigilii oprócz najbliższej rodziny zasiadali również dostojnicy, tacy jak wojewodowie i kuchmistrz wielki koronny. Jan III był znany z gościnności i na ich uroczystościach zasiadano zawsze w parzystej liczbie, co miało przynieść szczęście.
Otóż, wedle obyczaju, w przypadku nieparzystej liczby gości, do stołu dopraszano osobę z obsługi, choć nie sposób oceniać, czy wówczas była ona na równi. Z kolei liczba potraw na stołach musiała być nieparzysta – w odróżnieniu od współczesnych dwunastu. Zwykle u chłopów podawano pięć lub siedem dań, szlachta miała ich dziewięć, a arystokracja jedenaście czy też trzynaście.
KULTURA I RYTUAŁY
Nie wyobrażamy sobie współczesnych świąt bez choinki, jednak w czasach Sobieskiego nie stawiano ich w domach. Wówczas w domach i dworach dekorowano kąty snopkami zboża, które ozdabiano owocami i orzechami. Wierzono, że przyniosą one obfitość plonów, bo Wigilia miała swoje korzenie w pogańskich świętach. W okresie przesilenia zimowego w ludziach rodził się niepokój z powodu kończącego się najkrótszego dnia w roku, co przesądzało o wielu obyczajowych tradycjach.
PODARKI I NOWE ROZPOCZĘCIA
Co do obdarowywania się prezentami, na przełomie wieków zjawisko to przybrało nieco inną formę. W czasie adwentu skupiano się na wyciszeniu, a jarmarki bożonarodzeniowe były miejscem, gdzie można było kupić ozdoby czy drobne upominki dla bliskich. Choć nie były to jeszcze podarunki w dzisiejszym znaczeniu, implicitnie można mówić o tradycji wręczania prezentów.
Od 25 grudnia zaczynał się okres obfitości. Po czasie postu królestwa ukazywały się potrawy mięsne, tłuszcze, aromatyczne przyprawy i cukier. W wigilijnych daniach pojawiały się dziczyzna i ptactwo, idealne dla królewskiego podniebienia, co otwierało drzwi do karnawałowych szaleństw.
Ten artykuł po raz pierwszy ukazał się na Fakt.pl 24 grudnia 2021 r.
