Zwój

Historia zwoju książkowego

Zwój to pierwotna forma książki, składająca się z długiej wstęgi papieru lub pergaminu nawiniętej na dwa drążki, zwane umbilicus. Drążki te, najczęściej wykonane z drewna lub kości słoniowej, nadawały zwojowi sztywność. Przed rozpoczęciem czytania drążki były wysuwane, a zwój owijany w pergaminową obwolutę, zazwyczaj purpurową, z tytułem wypisanym na dołączonym skrawku pergaminu. Zwój czytano, rozwijając go z jednej strony, a zwijając z drugiej.

Pochodzenie i ewolucja

Pierwsze zwoje pochodzą z Egiptu i datują się na IV tysiąclecie p.n.e. Najstarszy zachowany zwój papirusowy z tekstem greckim znaleziono w egipskim grobie, zawierający koniec dytyrambu Tymoteusza z Miletu. Zwoje były powszechnie używane przez Egipcjan, Greków i Rzymian, ale od II wieku n.e. zaczęły być wypierane przez kodeks, co stało się masowe w V wieku.

Materiały i wymiary

Początkowo zwoje sporządzano ze skóry, a później z papirusu, pergaminu i płótna. Ich długość nie przekraczała zazwyczaj 10 m, a wysokość wynosiła od 15 do 30 cm. Jeśli tekst był dłuższy, umieszczano go na kolejnych zwojach, oznaczając je jako II, III itd.

Rodzaje zwojów

Istnieją dwa rodzaje zwojów:

• Wolumen
• Rotulus

Pierwsza karta zwoju nazywana była protokołem, a ostatnia eschatokołem. Dzieło rozpoczynało się od formuły „incipit liber”, a kończyło „explicitus liber”.

Wykorzystanie i przechowywanie

Rotulus był stosowany do zapisu tekstów arabskich i greckich, a najstarszy znany pionowy zwój łaciński pochodzi z VII wieku. Czytając zwój, czytelnik rozwijał go oburącz, co powodowało, że początek tekstu znajdował się w środku, a koniec na wierzchu. Zwoje przechowywano w futerałach zwanych capsa lub bibliotheca.

Tekst oraz iluminacje pokrywały zazwyczaj tylko wewnętrzną stronę zwoju. Początkowa część była bardziej narażona na uszkodzenia, dlatego znajdował się tam jedynie skrócony tytuł, a pełna forma tytułu z dodatkowymi informacjami na końcu zwoju.

Bibliografia

• Bieńkowska B., Chamerska H., Zarys dziejów książki, Warszawa 1987.
• Gethin P., Jak czytać rękopis średniowieczny, Warszawa 2008.
• Grycz J., Historia książki i bibliotek w zarysie, Warszawa 1959.
• Muszkowski J., Życie książki, Kraków 1951.
• Ożarzewski Cz., Zarys dziejów książki i księgarstwa, Poznań 1961.
• Svend D., Dzieje książki, Wrocław 1965.
• Świderkówna A., Nowicka M., Książka się rozwija, Wrocław 2008.