|faksymile = Zbigniew Brzeziński signature.jpg
|commons = Category:Zbigniew Brzeziński
|wikicytaty = Zbigniew Brzeziński
}}
Zbigniew Kazimierz Brzeziński (ur. 28 marca 1928 w Warszawie, zm. 26 maja 2017 w Falls Church) – polsko-amerykański politolog, sowietolog, profesor nauk politycznych na Uniwersytecie Columbia oraz Uniwersytecie Johnsa Hopkinsa, geostrateg i dyplomata; doradca do spraw bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych w czasie prezydentury Jimmy’ego Cartera (1977–1981), wcześniej doradca prezydentów Lyndona Bainesa Johnsona oraz Johna Fitzgeralda Kennedy’ego. Kawaler Orderu Orła Białego i Prezydenckiego Medalu Wolności.
Odegrał znaczącą rolę w procesie normalizacji stosunków z Chińską Republiką Ludową, a także przy zawarciu układu Strategic Arms Limitation Treaty II (SALT II) ze Związkiem Radzieckim oraz porozumienia z Camp David regulującego pokojowe relacje egipsko-izraelskie. Działał również na rzecz wsparcia opozycji antykomunistycznej, w tym Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” w Polsce i mudżahedinów w Afganistanie.
Życiorys
Młodość
Wywodził się ze szlacheckiej rodziny herbu Trąby z Brzezin. Od 1950 studiował w Ośrodku Badań Rosyjskich (Russian Research Center) Uniwersytetu Harvarda, gdzie był asystentem Merle’a Fainsoda. Tam w 1953 obronił pracę doktorską The Permanent Purge and Soviet Totalitarianism.
Praca naukowa i działalność publiczna
W 1953 został wykładowcą w katedrze nauki o państwie Uniwersytetu Harvarda, razem z Carlem Friedrichem podjął także badania nad zagadnieniem totalitaryzmu, uwieńczone wydaną w 1956 pracą Totalitarian Dictatorship and Autocracy, w której postawiono szeroko dyskutowaną tezę, iż ustrój radziecki i nazistowski są „zasadniczo podobne”. Po dojściu do władzy w ZSRR Nikity Chruszczowa wskazywał na odrębności poszczególnych krajów bloku sowieckiego oraz sugerował aktywną politykę amerykańską zmierzającą do „demokratycznej neutralizacji” Europy Wschodniej. Od 1957 zajmował się badaniem tzw. „narodowego komunizmu”, w 1960 wydał poświęconą temu zagadnieniu książkę Soviet bloc. Unity and conflict, która w kolejnych latach została uznana za jedną z ważniejszych prac poświęconych Europie Wschodniej. Sformułował wówczas strategię tzw. pokojowego zaangażowania (jako alternatywę dla nieskutecznej jego zdaniem tzw. doktryny wyzwalania), w ramach której proponował wciągnięcie do współpracy z USA niektórych bardziej niezależnych państw komunistycznych, tak, aby z jednej strony doprowadzić do podziałów wewnątrz bloku sowieckiego, z drugiej wykorzystać niektóre z tych państw jako „pas transmisyjny” wpływający także na zbliżenie ZSRR do Europy Zachodniej. Zaowocowało to m.in. okazjonalną współpracą z ówczesnym senatorem Johnem F. Kennedym, który w 1957 zaproponował ustawę znoszącą niektóre restrykcje w stosunkach USA z niektórymi krajami bloku wschodniego. Od 1958 roku Zbigniew Brzeziński posiadał obywatelstwo amerykańskie.
W 1959 Uniwersytet Harvarda przyznał profesurę późniejszemu sekretarzowi stanu Henry’emu Kissingerowi zamiast Brzezińskiemu.
W 1981 związał się z waszyngtońskim Centrum Badań Strategicznych i Międzynarodowych Uniwersytetu Georgetown, powrócił także do wykładów na Uniwersytecie Columbia, gdzie prowadził wykłady poświęcone polityce bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych w latach osiemdziesiątych. W 1983 opublikował wspomnienia Power and Principle. Memoirs of the National Security Adviser. 1977-1981.
Politykę Ronalda Reagana oceniał częściowo krytycznie, domagał się zróżnicowania polityki wobec ZSRR i innych krajów bloku sowieckiego, w tym przede wszystkim Polski, postulował nawiązanie rozmów z Organizacją Wyzwolenia Palestyny. Z drugiej strony wbrew stanowisku Partii Demokratycznej popierał niektóre posunięcia w zakresie polityki obronnej, w tym Strategic Defense Initiative i inwazję na Grenadę, a także bombardowanie Libii w 1986. Był ostrożny wobec perspektyw związanych z wyborem Michaiła Gorbaczowa na stanowisko I Sekretarza KPZR. W 1987 opublikował książkę Game Plan. How to Conduct the U.S.-Soviet Contest, w której stwierdził, że zachodni model cywilizacji prezentowany przez USA, Europę Zachodnią i Japonię wygrał ostatecznie walkę ideologiczną i filozoficzną z modelem radzieckim. Wbrew stanowisku Departamentu Stanu zachęcał wiceprezydenta George’a H.W. Busha do wizyty w Polsce. Następnie został członkiem zespołu ds. bezpieczeństwa narodowego w sztabie wyborczym Busha w kampanii prezydenckiej. W 1989 wydał książkę Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twienteth Century, jednoznacznie krytyczną wobec systemu sowieckiego i sugerującą implozję ZSRR z przyczyn narodowościowych. Był przeciwny militarnemu atakowi na Irak, sugerując jako skuteczniejsze rozmowy dyplomatyczne. W wyborach prezydenckich w 1992 poparł Billa Clintona, uważając politykę zagraniczną Busha za nieskuteczną. W czasie konfliktu w byłej Jugosławii domagał się użycia przez USA siły w celu przeciwdziałania ludobójstwu. W 1993 opublikował książkę Out of Control. Global Turmoil on the Eve of the Twenty-First Century, w której krytykował konsumpcjonizm społeczeństw Zachodu połączony z brakiem zainteresowania sprawami świata. W 1994 wysunięto w Polsce jego kandydaturę na urząd Prezydenta, propozycję tę jednak odrzucił. Zaangażował się natomiast w lobbing za rozszerzeniem NATO i przyjęciem do sojuszu Polski, Czech i Węgier. Kolejną książkę, wydaną w 1997 Grand Chessboard. American primacy and its geostrategic imperatives poświęcił roli USA w rozwiązywaniu potencjalnych kryzysów światowych, szczególną uwagę zwracając na Afganistan. Sprzeciwiał się jednak zaangażowaniu w wewnętrzną wojnę w Afganistanie, uważając, że celem USA powinno być jedynie zniszczenie Al-Ka’idy. Pozostawał także sceptyczny wobec II wojny w Zatoce Perskiej, uważając, że świat uzna tę wojnę za agresywną, co podważy amerykańskie przywództwo w świecie. Wydaną w 2004 książkę The Choice. Global Domination or Global Leadership poświęcił realnej alternatywie wobec polityki zagranicznej George’a W. Busha, natomiast opublikowaną w 2007 Second chance analizie polityki zagranicznej trzech ostatnich prezydentów USA. W tej drugiej książce apelował, aby kraje Zachodu połączyły siły i środki, w celu zapobieżenia wybuchom społecznym w świecie postkolonialnym. W 2008 zaangażował się kampanię prezydencką Baracka Obamy.
Był zwolennikiem budowy w Polsce elementów tzw. tarczy antyrakietowej, czyli bazy antyrakiet stwierdzając, że: „umieszczenie amerykańskiej tarczy w Polsce wzmacnia jej sojusz z USA”.
Rodzina
Jego ojcem był Tadeusz Brzeziński, a matką Leonia z d. Roman. Żonaty był z rzeźbiarką Emilie Benes (ur. 1932 w Genewie), Amerykanką czeskiego pochodzenia, stryjeczną wnuczką prezydenta Czechosłowacji Edvarda Beneša. Miał troje dzieci: synów Iana – analityka i politologa i Marka (ur. 1965) – prawnika, ambasadora USA w Polsce oraz córkę Mikę (ur. 1967) – dziennikarkę. Jego dziadkiem był znany w Przemyślu sędzia i społecznik Kazimierz Brzeziński (zm. 1924).
Śmierć
Zmarł 26 maja 2017 w szpitalu w Falls Church, w stanie Wirginia.
Pełnił funkcję honorowego przewodniczącego Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego.
W 2006 „Gazeta Wyborcza” wyróżniła go tytułem Człowieka Roku. Laudację na cześć laureata wygłosił były minister spraw zagranicznych Stefan Meller.
Jest bohaterem filmu dokumentalnego Katarzyny Kolendy-Zaleskiej pt. Strateg (TVN, 2013).
Publikacje
* Totalitarian Dictatorship and Autocracy (Totalitarne dyktatorstwo i samowładztwo) (1956).
* Ideology and Power in Soviet Politics (Ideologia i władza w sowieckiej polityce) (1962).
* Plan gry (1986).
* Cztery lata w Białym Domu. Wspomnienia doradcy do spraw bezpieczeństwa państwa 1977-1981, Wyd. Agencja Omnipress i Wydawnictwo Spółdzielcze (1990) (Tytuł oryginału: Power and principle. Memoris of the National Security Adviser 1977-1981).
* Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twentieth Century (1990); wyd. pol. Wielkie bankructwo. Narodziny i śmierć komunizmu w XX wieku, Paryż, Instytut Literacki, 1990, , tłum. Krystyna Tarnowska i Andrzej Konarek.
* Bezład. Polityka światowa na progu XXI wieku (1993), wyd. Editions Spotkania (1994), (Tytuł oryginału: Out Of Control. Global Turmoil on the Eve of the Twenty-First Century)
* The Grand Chessboard. American Primacy and Its Geostrategic Imperatives (1997) Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej, „Świat Książki”, Warszawa 1998, , tłum. Tomasz Wyżyński.
* Second Chance. Three Presidents and the Crisis of American Superpower (2007); wyd. pol. Druga szansa. Trzej prezydenci i kryzys amerykańskiego supermocarstwa, Warszawa, Świat Książki – Bertelsmann Media, 2008, , tłum. Małgorzata Szubert.
Obecność w kulturze
W powieści Piąta Międzynarodówka Jacka Kinga, autor sportretował Brzezińskiego w roli jednej z kluczowych postaci jako Zbigniewa Penskiego. Jest również drugoplanową postacią w powieści Ericha Segala Absolwenci (tytuł oryginalny: The Class, 1985).
Postać Zbigniewa Brzezińskiego występuje w polskim thrillerze politycznym Jack Strong (2014) w reżyserii Władysława Pasikowskiego. Rolę zagrał Krzysztof Pieczyński.
Andrzej Lubowski jest autorem biografii Zbigniewa Brzezińskiego, zatytułowanej Zbig. Człowiek, który podminował Kreml (2011)
Bibliografia
*
*
*
*
Linki zewnętrzne
*
Kategoria:Absolwenci Uniwersytetu Harvarda
Kategoria:Absolwenci Uniwersytetu McGilla w Montrealu
Kategoria:Amerykanie pochodzenia polskiego
Kategoria:Amerykańscy politolodzy
Kategoria:Amerykańscy politycy
Kategoria:Badacze stosunków międzynarodowych
Kategoria:Członkowie Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie
Kategoria:Doktorzy honoris causa Akademii Obrony Narodowej w Warszawie
Kategoria:Doktorzy honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
Kategoria:Doktorzy honoris causa uczelni w Irlandii
Kategoria:Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
Kategoria:Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego
Kategoria:Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Wileńskiego
Kategoria:Honorowi obywatele Gdańska
Kategoria:Honorowi obywatele Krakowa
Kategoria:Honorowi obywatele Lwowa
Kategoria:Honorowi obywatele Przemyśla
Kategoria:Honorowi obywatele Wilna
Kategoria:Ludzie roku Gazety Wyborczej
Kategoria:Ludzie urodzeni w Warszawie
Kategoria:Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita)
Kategoria:Ludzie związani z paryską „Kulturą”
Kategoria:Polacy odznaczeni Prezydenckim Medalem Wolności
Kategoria:Polacy odznaczeni Orderem Masaryka
Kategoria:Polacy odznaczeni Orderem Stara Płanina
Kategoria:Polacy odznaczeni Orderem Trzech Gwiazd
Kategoria:Polacy odznaczeni Orderem Wielkiego Księcia Giedymina
Kategoria:Polacy odznaczeni Orderem „Za zasługi” (Ukraina)
Kategoria:Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec
Kategoria:Polacy odznaczeni słowackimi orderami i odznaczeniami
Kategoria:Polacy odznaczeni Orderem Gwiazdy Rumunii
Kategoria:Politycy polonijni w Stanach Zjednoczonych
Kategoria:Politycy polskiego pochodzenia
Kategoria:Polscy politolodzy
Kategoria:Polscy geopolitycy
Kategoria:Polscy sowietolodzy
Kategoria:Wykładowcy Uniwersytetu Harvarda
Kategoria:Nagrodzeni Medalem Świętego Brata Alberta
Kategoria:Urodzeni w 1928
Kategoria:Zmarli w 2017
Kategoria:Członkowie Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk
Kategoria:Członkowie Polskiej Akademii Umiejętności
