Złoty Medal Kongresu
|commons = Category:Roald Amundsen
|wikiźródła = Roald Amundsen
|wikicytaty = Roald Amundsen
}}
Roald Engelbregt Gravning Amundsen (ur. 16 lipca 1872 w Borge.}} w Norwegii, zaginął 18 czerwca 1928 na Morzu Barentsa) – norweski badacz polarny, pierwszy zdobywca bieguna południowego.
Doświadczenie zdobył, uczestnicząc w wyprawach arktycznych i antarktycznych innych badaczy – był drugim oficerem na statku „Belgica” podczas Belgijskiej Wyprawy Antarktycznej w latach 1897–1899, kiedy dokonano pierwszego udanego zimowania w rejonie Antarktydy.
W latach 1903–1906 jako pierwszy przebył drogę łączącą Ocean Atlantycki i Spokojny, tzw. Przejście Północno-Zachodnie prowadzące przez Ocean Arktyczny wzdłuż północnego wybrzeża Kanady.
W 1910 roku planował wyprawę na biegun północny, lecz gdy nadeszła wiadomość, że jako pierwszy dotarł tam Amerykanin Frederick Albert Cook (1865–1940) i Robert Edwin Peary (1856–1920), Amundsen zmienił plan i postanowił zdobyć drugi z biegunów. Wyprawa ta była wyścigiem z ekspedycją brytyjską, której przewodził porucznik Robert Falcon Scott (1868–1912). Amundsen dotarł do bieguna południowego jako pierwszy, 14 grudnia 1911 roku, a Scott miesiąc później – 17 stycznia 1912 roku (Scott i jego czterej towarzysze zginęli w drodze powrotnej). Norweska wyprawa na biegun odbyła się na statku „Fram” użyczonym Amundsenowi przez rodaka Fridtjofa Nansena.
W 1926 roku wspólnie z pilotem Umberto Nobile i Lincolnem Ellsworthem dokonał pionierskiego przelotu nad biegunem północnym na włoskim sterowcu, oznaczonym symbolem N-1, a przez Amundsena nazwanym „Norge”.
Amundsen przepadł bez wieści w roku 1928, wyruszywszy na pomoc Umberto Nobilemu, który zaginął podczas lotu sterowcem „Italia” nad Arktyką. Nobile został później odnaleziony, natomiast ciała Amundsena nie odnaleziono.
W uznaniu zasług Amundsena jego nazwiskiem nazwano wiele obiektów geograficznych, m.in. morze u wybrzeży Antarktydy czy lodowiec na Antarktydzie. Stacja badawcza Amundsen-Scott na Antarktydzie została nazwana dla upamiętnienia ekspedycji Amundsena i Scotta na przełomie lat 1910–1912.
Życiorys
Roald Amundsen urodził się 16 lipca 1872 roku w Borge. Był najmłodszym z czterech synów Jensa Ingebrigta Amundsena (1820–1886) i Hanny Henrikke Gustavy Sahlquist (1837–1893). Rodzina Amundsenów była armatorem w rejonie Hvaler.
Pod wpływem lektury książek brytyjskiego badacza Arktyki Johna Franklina (1786–1847), już w wieku 15 lat Amundsen zdecydował, że zostanie polarnikiem. W 1890 roku, na prośbę matki, rozpoczął studia medyczne. W 1893 roku zamierzał ubiegać się o miejsce w ekspedycji na Ocean Arktyczny Fridtjofa Nansena (1861–1930), lecz przez wzgląd na matkę wstrzymał się z wyjazdem. Sukcesy norweskich odkrywców Eivinda Astrupa (1871–1895) i Nansena utwierdziły go w wyborze kariery.
Po śmierci matki w 1893 roku przerwał studia i rozpoczął intensywne przygotowania do wypraw arktycznych – systematyczne ćwiczenia, codzienne kąpiele w fiordzie, spanie przy otwartym oknie i studiowanie literatury fachowej. Zimą 1893 roku przeprawił się na nartach przez płaskowyż Hardangervidda, a wiosną 1894 roku popłynął jako szeregowy marynarz na trawlerze „Magdalena” na Ocean Arktyczny. Wiosną 1895 roku zdobył licencję starszego oficera, a w 1900 roku kapitana żeglugi wielkiej. Zimą 1896 roku wraz z bratem Leonem ponownie wybrał się na Hardangervidda. Bracia się zgubili, a Roald prawie zginął, śpiąc w wykopanej pod śniegiem jamie, kiedy rano śnieg wokół niego zamarzł – został uratowany przez Leona.
Pierwsze doświadczenia polarne zdobył, uczestnicząc w wyprawach arktycznych i antarktycznych innych badaczy.
Belgica (1897–1899)
W 1895 roku Szósty Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Londynie przyjął rezolucję wzywającą do zbadania Antarktyki, która była najważniejszym obszarem jeszcze niezbadanym. Na wezwanie jako pierwsza odpowiedziała Belgia. W 1895 roku plany ekspedycji przedstawił Belgijskiemu Towarzystwu Geograficznemu młody oficer marynarki belgijskiej Adrien de Gerlache de Gomery (1866–1934). Towarzystwo szybko je zaaprobowało i wkrótce rozpoczęto publiczną zbiórkę pieniędzy na sfinansowanie wyprawy. Patronat nad ekspedycją objął książę Albert, a rząd belgijski dołożył 100 tys. franków.
W lipcu 1896 roku de Gerlache zakupił dawny norweski statek wielorybniczy Patria, który został przemianowany na „Belgica”. De Gerlache zaczął organizować wyprawę i zebrał międzynarodową załogą. Amundsen został zaangażowany jako drugi oficer.}}. W wyprawie brał udział również amerykański lekarz Frederick Albert Cook (1865–1940), z którym Amundsen się zaprzyjaźnił.}}. W 1897 roku „Belgica” popłynęła na południe wzdłuż wybrzeży Ameryki Południowej i Półwyspu Antarktycznego, docierając na Antarktydę. Po półrocznym rejsie statek został unieruchomiony w krze lodowej na Morzu Bellingshausena, a uczestnicy wyprawy zostali zmuszeni do spędzenia zimy w bardzo niesprzyjających warunkach. Kierownictwo wyprawy miało problemy z radzeniem sobie z sytuacją, z izolacją, mrozem i ciemnością. Uczestnicy zdradzali objawy szkorbutu i depresji, a Emile Danco zmarł z powodu problemów z sercem. Dzięki Cookowi, wspieranemu przez Amundsena, wyprawa została uratowana przez dietę z surowego mięsa fok i pingwinów oraz zastosowania terapii światłem i ciepłem. Amundsen wraz z Cookiem przetestował wówczas również różnego rodzaju sprzęt, m.in. śpiwory, namioty, narty i sanki. Było to pierwsze udane zimowanie w rejonie Antarktydy, a wyprawa zebrała wiedzę kluczową dla dalszych badań antarktycznych w zakresie geologii, meteorologii, glacjologii i oceanografii. Amundsen zdobył swoje pierwsze doświadczenia w regionie polarnym zarówno w zakresie zarządzania wyprawą, jak i technik przetrwania.
Przeprawa przez Przejście Północno-Zachodnie (1903–1906)
” – statek pierwszej wyprawy Amundsena]]
Po powrocie z wyprawy belgijskiej Amundsen uznał, że zebrał wystarczająco dużo doświadczenia, aby rozpocząć przygotowania do własnej wyprawy. Chociaż nie był naukowcem, to rozumiał potrzebę badania Arktyki oraz wagę badań naukowych dla uzyskania wsparcia finansowego.
Celem wyprawy miało być pokonanie drogi łączącej Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym, tzw. Przejścia Północno-Zachodniego prowadzącego przez Ocean Arktyczny. Wyprawa miała również ustalić aktualną pozycję magnetycznego bieguna północnego, która jest zmienna. Plan Amundsena zyskał poparcie Nansena. W 1900 roku Amundsen studiował magnetyzm u niemieckiego polarnika i czołowego eksperta w kwestiach magnetyzmu ziemskiego Georga von Neumayera (1826–1909) w instytucie Deutsche Seewarte w Hamburgu, a następnie wiedzę poszerzał w obserwatoriach w Wilhelmshaven i Poczdamie.
W styczniu 1901 roku na potrzeby wyprawy Amundsen zakupił statek – był to niewielki slup „Gjøa” z 1872 roku o wadze zaledwie 46 ton i długości 70 stóp. Załoga statku składała się z 7 osób. Latem Amundsen udał się w pięciomiesięczny rejs po wschodnich wodach Grenlandii, by przetestować statek i prowadzić obserwacje oceanograficzne dla Nansena.
W listopadzie plan wyprawy przez Przejście Północno-Zachodnie został przedstawiony Norweskiemu Towarzystwu Geograficznemu, które zapewniło częściowe finansowanie przedsięwzięcia. Na wyprawę Amundsen zrekrutował: zastępcę dowódcy Godfreda Hansena (1876–1937) – porucznika duńskiej marynarki wojennej, nawigatora, geologa i astronoma; pierwszego oficera Antona Lunda – specjalistę w nawigacji polarnej, Pedera Ristvedta (1873–1955) – meteorologa i inżyniera, drugiego oficera Helmera Hanssena, Gustava Juela Wiika – badacza magnetyzmu oraz Adolfa Lindstrøma (1866–1939) – kucharza.
Pomimo dodatkowych funduszy Amundsen popadł w długi i był ścigany przez wierzycieli. By uciec przed wierzycielami, wyprawa wyruszyła z portu w Kristianii pod osłoną nocy z 16 na 17 czerwca 1903 roku i po dwóch miesiącach dotarła do północno-zachodniej Grenlandii. Wcześniej w Godhavn zabrała na pokład 20 psów, a następnie przy Dalrymple Rock załadowała prowiant i paliwo od szkockich wielorybników. Następnie statek minął Beechey Island i popłynął na południe, wchodząc w Cieśninę Franklina.
W połowie września „Gjøa” zakotwiczyła w zatoce południowej Ziemi Króla Wilhelma, którą nazwano na cześć statku Gjøahavn. Uczestnicy wyprawy osiedli na brzegu, a osada została później nazwana Gjoa Haven
* Order „Pour le Mérite” za Naukę i Sztukę (Prusy)
* Złoty Medal Kongresu (1928, Stany Zjednoczone)
Publikacje
Lista podana za I Norsk biografisk leksikon:
* Nordvestpassagen. Beretning om Gjøa-ekspeditionen 1903–1907, 1907
* Sydpolen. Den norske sydpolsfærd med Fram 1910–1912, 1912 (pol. „Zdobycie bieguna południowego”, wydanie polskie w 1957 roku)
* Nordostpassagen. Maudfærden langs Asiens kyst 1918–1920. H.U. Sverdrups ophold blandt tsjuktsjerne. Godfred Hansens depotekspedition 1919–1920, 1921
* Gjennem luften til 88° nord. Amundsen-Ellsworths polflyvning 1925, 1925
* Den første flukt over Polhavet, (wspólnie z Ellsworthem), 1926 (pol. „ZLot do bieguna północnego”, wydanie polskie ok. 1926 roku)
* Mitt liv som polarforsker, 1927 (pol. „Moje życie polarnika”, wydanie polskie w 1993 roku)
* Ekspedisjonsberetningene ble også utgitt i en samleutgave, Opdagelsesreiser, 1928–30
Upamiętnienie
Amundsena i jego dokonania upamiętniają liczne pomniki i tablice pamiątkowe, m.in. we francuskim Caudebec-en-Caux (gdzie wyprodukowano Latham 47), norweskim Tromsø i Ny-Ålesund.
Nazwy geograficzne
Na cześć Amundsena nazwano m.in. następujące obiekty geograficzne:
* Na Antarktydzie:
** Morze Amundsena – morze szelfowe u wybrzeży Antarktydy
** Zatoka Amundsena – zatoka u wybrzeży Ziemi Enderby’ego
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
}}
Bibliografia
* }}
* }}
* }}
* }}
* }}
* }}
* Alina i Czesław Centkiewiczowie, Człowiek, o którego upomniało się morze (fabularyzowana biografia)
* }}
* }}
* | archiwum = https://web.archive.org/web/20170523013251/http://frammuseum.no/polar_history/expeditions/the_n24_n25_flight_towards_the_north_pole__1925_/| zarchiwizowano = 2017-05-23}}
* }}
*
* }}
* }}
* | archiwum = https://web.archive.org/web/20190804171536/https://frammuseum.no/polar_history/explorers/roald_engelbregt_gravning_amundsen__1872-1928 | zarchiwizowano = 2019-08-04 }}
* }}
* }}
* | archiwum = https://web.archive.org/web/20180707172607/https://forumakademickie.pl/static/archiwum/98/2/artykuly/17-badania_naukowe.htm | zarchiwizowano = 2018-07-07 }}
Linki zewnętrzne
*
* [https://polona.pl/search/?filters=public:1,creator:%22Amundsen,_Roald_(1872–1928)%22 Roald Amundsen – publikacje] w bibliotece Polona
Kategoria:Członkowie The Explorers Club
Kategoria:Ludzie związani z Fredrikstad
Kategoria:Norwescy piloci
Kategoria:Norwescy podróżnicy i odkrywcy
Kategoria:Odznaczeni Medalem Czynu Obywatelskiego
Kategoria:Odznaczeni Medalem Zasługi (Dania)
Kategoria:Odznaczeni cywilnym Orderem Pour le Mérite
Kategoria:Odznaczeni Orderem Gwiazdy Polarnej (Szwecja)
Kategoria:Odznaczeni Orderem Świętego Olafa
Kategoria:Ofiary katastrof lotniczych na morzu otwartym
Kategoria:Osoby upamiętnione nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi
Kategoria:Podróżnicy i odkrywcy XIX wieku
Kategoria:Podróżnicy i odkrywcy XX wieku
Kategoria:Wielcy Oficerowie Legii Honorowej
Kategoria:Urodzeni w 1872
Kategoria:Zaginieni
Kategoria:Zmarli w 1928
Kategoria:Hasła utworzone w ramach Tygodni Tematycznych 2019
Kategoria:Odznaczeni Złotym Medalem Kongresu
