Początek w Prawie Polskim
Pojęcie „początku” (łac. initium, origo) w dawnym prawie polskim odnosiło się do okoliczności, które mogły wyłączyć lub ograniczyć publiczną odpowiedzialność karną sprawcy. Dotyczyło to sytuacji, w których osoba zaczepiona w odpowiedzi na zaczepkę mogła uniknąć kary, zarówno za zranienie, jak i zabójstwo, pod warunkiem, że działała w obronie.
Bezkarność a Odpowiedź na Zaczepkę
Początek mógł obejmować zarówno zaczepki słowne, jak i czynne. W przypadku, gdy osoba zaczepiona odpowiedziała na atak, mogła być zwolniona z odpowiedzialności karnej. Statuty Kazimierza Wielkiego przewidywały bezkarność jedynie w przypadku zranienia, jednak praktyka prawnicza rozszerzyła to również na zabójstwo. W przypadku zabójstw popełnionych „z początku” nie było miejsca na odwet, zgodnie z statutem zakroczymskim z 1390 roku.
Bezkarność dotyczyła kary publicznej, ale nie zwalniała z obowiązku zapłaty główszczyzny rodzinie ofiary czy nawiązki dla rannego. Ważne było, aby odpór był natychmiastowy, co oznacza, że reakcja musiała nastąpić zaraz po zaczepce, niezależnie od proporcji zastosowanej siły w obronie.
Dowody w Sprawach o Początek
W postępowaniu sądowym kluczowe znaczenie miała bliskość dowodu, szczególnie gdy jedynym dowodem była przysięga, gdyż sprawy związane z początkiem często odbywały się bez świadków. Przykładem jest fragment przysięgi z 1401 roku, który dowodził, że oskarżony działał w wyniku „początku”.
Zmiany w Prawie
Znaczące zmiany dotyczące początku miały miejsce w drugiej połowie XV wieku. W 1472 roku na Mazowszu zniesiono bezkarność za zabójstwo szlachcica, pozostawiając ją jedynie w przypadku zranienia szlachcica oraz zabójstwa chłopa. W przypadku zabójstwa chłopa, główszczyzna trafiała do pana poddanego. Konstytucja z 1494 roku ograniczyła uznawanie „początku” do mężobójstw wynikających z gwałtownego ataku na publicznej drodze lub zagrażających życiu, majątkowi lub czci bliskich.
Podsumowanie
Pojęcie „początku” w dawnym prawie polskim odgrywało istotną rolę w kontekście obrony przed atakami. Zmiany w prawie na przestrzeni wieków doprowadziły do ograniczenia jego stosowania, szczególnie w przypadkach zabójstw szlachciców.
Bibliografia
- Juliusz Bardach, Historia państwa i prawa Polski. Tom I do połowy XV wieku, PWN, Warszawa 1964
- Zdzisław Kaczmarczyk, Bogusław Leśnodorski, Historia państwa i prawa Polski od połowy XV w. do r. 1795, PWN, Warszawa 1957
