Pierwogonki (Protura)
Pierwogonki, znane również jako pierwogony, to podgromada stawonogów z nadgromady sześcionogów, charakteryzująca się smukłym, drobnym ciałem o długości do 2 mm. Te bezoczne i bezczułkowe stworzenia mają przednie odnóża, które pełnią funkcję czuciową. Występują na całym świecie, z wyjątkiem Arktyki i Antarktydy, a ich rozwój odbywa się z anamorfozą.
Historia odkrycia
Pierwogonki zostały po raz pierwszy opisane w 1907 roku przez Filippo Silvestriego i Antonia Berlese, a ich pierwszą obserwację przeprowadził Agostino Dodero. Pierwszym opisanym gatunkiem był Acerentomon doderoni.
Taksonomia
Pierwogonki były początkowo klasyfikowane jako rząd owadów, jednak ich unikalne cechy skłoniły do przekształcenia ich w osobną podgromadę. Obecnie klasyfikowane są w grupie skrytoszczękich, blisko spokrewnione z widłogonkami i skoczogonkami.
Morfologia
- Głowa: Jajowata, pozbawiona oczu i czułków, z narządami gębowymi ukrytymi w głowie.
- Tułów: Cylindryczny, z długą pierwszą parą odnóży pełniącą funkcję narządu zmysłu.
- Odwłok: Składa się z 12 segmentów, z wewnętrznymi narządami płciowymi.
Biologia
Rozmnażanie
Nie jest do końca jasne, jak przebiega zapłodnienie, ale większość naukowców skłania się ku pośredniemu przekazywaniu spermy. Budowa narządów genitalnych sugeruje skomplikowane procesy reprodukcyjne.
Rozwój
Pierwogonki przechodzą rozwój postembrionalny z anamorfozą, co oznacza, że ich liczba segmentów zwiększa się w miarę osiągania dojrzałości.
Odżywianie
Pierwogonki żywią się martwą materią organiczną i grzybami, a ich obecność często wskazuje na zdrowe ekosystemy glebowe.
Ekologia i zoogeografia
Habitat
Preferują wilgotne, organiczne gleby i występują w różnych środowiskach lądowych, z wyjątkiem Arktyki i Antarktydy. Ich gęstość populacji wynosi zwykle od 1000 do 7000 osobników na m².
Zróżnicowanie gatunkowe
Dotychczas opisano ponad 700 gatunków pierwogonków, co może stanowić jedynie 10-20% ich rzeczywistej liczby na świecie. Polska fauna pierwogonków jest dobrze zbadana, z 69 gatunkami.
Znaczenie i ochrona
Pierwogonki nie mają znaczenia gospodarczego, ale mogą służyć jako bioindykatory stanu gleby. Ich populacje są zagrożone przez zanieczyszczenie i utratę siedlisk, co wymaga ochrony ich środowiska i różnorodności biologicznej.
Systematyka
Obecnie pierwogonki dzieli się na trzy rzędy oraz kilka rodzin, zgodnie z klasyfikacją Szeptyckiego. Zmiany w klasyfikacji wynikają z badań filogenezy i morfologii tych stawonogów.
