Pegmatyty: Charakterystyka i Występowanie
Pegmatyty to rodzaj skał magmowych, które wyróżniają się mega- lub gigantokrystaliczną teksturą. Zawierają pierwiastki niekompatybilne oraz minerały z komponentami lotnymi, takimi jak fluor, bor czy fosfor. Najczęściej spotykanym typem są pegmatyty granitoidowe, ale istnieją także pegmatyty gabrowe, sjenitowe oraz wysokoalkaliczne (np. pegmatyty agpaitowe i miaskitowe). Nazwa pegmatyt pochodzi z greckiego słowa „pegma”, co oznacza silne łącze.
Struktura i Tekstura
Pegmatyty mają masywne struktury i bezładne tekstury. Cechują się dużymi kryształami (od kilku centymetrów do kilkunastu metrów). Spotyka się także pegmatyty miarolityczne, które zawierają gniazda z dobrze wykształconymi minerałami. Ich barwa może być biała, zielona, różowa, czerwona czy czarna. Występują w formach żyłowych, soczewach i gniazdach.
Skład Mineralny
- Kwaśne pegmatyty: kwarc, skalenie (ortoklaz, mikroklin), miki, turmaliny, beryle oraz inne minerały.
- Zasadowe i alkaliczne: tytanit, eudialit, mikroklin, plagioklazy.
- Minerały rzadkie: holtyt, niobit, tantalit, uraninit i inne.
Rodzaje Pegmatytów
- Pegmatyty agpaitowe: związane z nefelinowymi sjenitami, bogate w cyrkon i tytan.
- Pegmatyty miaskitowe: zawierają minerały bogate w niob, tantal i ziemie rzadkie.
- Pegmatyty hybrydowe: powstają w wyniku intruzji skał kwaśnych w masywy ultrazasadowe.
- Pegmatyty anatektyczne: związane z głębokim metamorfizmem, powstają z magmy anatektycznej.
Podział Genetyczny Pegmatytów
Pegmatyty dzieli się na intragranitowe i pegmatyty pierwiastków rzadkich. Wyróżnia się:
- Pegmatyty abisalne: powstają na głębokości około 11 km.
- Pegmatyty muskowitowe: powstają na głębokości 7–11 km.
- Pegmatyty pierwiastków rzadkich: powstają na głębokości 3,5–7 km.
- Pegmatyty miarolityczne: powstają na głębokości poniżej 3,5 km.
Złoża Pegmatytowe
Pegmatyty dzielą się na proste (kwarc, ortoklaz, mika) i złożone (kwarc, miki litowe, beryle). Są one źródłem wielu cennych minerałów, w tym litu, berylu, niobu, tantalu i cyny.
Występowanie
Pegmatyty występują w masywach granitoidowych, gabrowych i w skałach metamorficznych. W Polsce można je znaleźć w takich miejscach jak:
- Szklarska Poręba
- Michałowice
- Karpacz
- Wiry, Szklary
Na świecie znane są pegmatyty z Minas Gerais w Brazylii, Kolorado i Dakoty Południowej w USA, a także z Półwyspu Kolskiego w Rosji i Madagaskaru.
