Norymberga

|zdjęcie = Nürnberger_Burg_im_Herbst_2013.jpg
|opis zdjęcia =
|herb = DEU Nürnberg COA (groß).svg
|flaga = Bandera de Núrnberg.svg
|dopełniacz nazwy = Norymbergi
|państwo = DEU
|1. jednostka administracyjna = Bawaria
|2. jednostka administracyjna = Środkowa Frankonia
|zarządzający = Marcus König
|powierzchnia = 186,40
|wysokość = 162-309
|rok = 2022
|liczba ludności = 523 026
|gęstość zaludnienia = 2805
|numer kierunkowy = 0911, 09122, 09129
|kod pocztowy = 90402-90491
|tablice rejestracyjne = N
|kod mapy = DE-BY
|współrzędne = 49°27′N 11°5′E
|commons = Nürnberg
|wikisłownik = Nürnberg
|www = https://www.nuernberg.de
}}
Norymberga (, wschodniofrank. Nämberch) – miasto na prawach powiatu w Niemczech, w kraju związkowym Bawaria, w rejencji Środkowa Frankonia, siedziba Planungsregion Nürnberg. Położone nad rzeką Pegnitz (nieco powyżej jej ujścia do rzeki Regnitz), gospodarcza i kulturalna stolica Frankonii, drugie co do wielkości miasto w Bawarii. Liczy 518 370 mieszkańców (31 grudnia 2019). Najbliżej położone duże miasta: Monachium – ok. 150 km na południowy wschód, Stuttgart – ok. 156 km na południowy zachód i Frankfurt nad Menem – ok. 186 km na północny zachód. Miasto zniszczone podczas II wojny światowej, odbudowane. Razem z Fürth i Erlangen tworzy trójmiasto frankońskie.

Historia

Wczesne średniowiecze

We wczesnym średniowieczu w okolicach dzisiejszej Norymbergi przebiegała granica germańsko-słowiańska. Pierwsza wzmianka o mieście pojawiła się w 1050 jako nuorenberc (skalista góra) w dokumencie cesarza Henryka III. Istotną rolę dla Rzeszy odgrywał ówczesny zamek, dzięki któremu rozwinęło się miasto. Szybko otrzymało ono liczne przywileje handlowe. Już w XII wieku Norymberga była stolicą Burgrabstwa Norymbergi.

Wolne miasto

Dzięki Wielkiej Karcie Swobód nadanej w 1219 przez Fryderyka II miasto stało się wolnym miastem Rzeszy.
W drugiej połowie XIV wieku Norymbergi sięgały wpływy czeskie. Jako wolne miasto Norymberga graniczyła z Królestwem Czech poprzez ziemie Czeskiego Palatynatu. Nadgraniczną miejscowością czeską było wówczas Erlenstegen, które od 1899 stanowi dzielnicę Norymbergi. Rezydujący w Pradze król Czech i cesarz rzymski Karol IV Luksemburski gościł w Norymberdze 52 razy. Czeską stolicę z Norymbergą łączyła tzw. Złota Droga. Z fundacji Karola zbudowano Kościół Najświętszej Marii Panny. W 1356 przyjęto w Norymberdze Złotą Bullę Karola. Tu też urodzili się kolejni królowie Czech Wacław IV Luksemburski i Zygmunt Luksemburski.
Hartmana Schedla (1493)]]
Kupcy z Norymbergi prowadzili intensywny handel z Polską.
Do 1427 Norymberga była rządzona przez burgrabiów, aż do Fryderyka VI, który sprzedał swój urząd „Radzie Miasta”. W 1437 do miasta dotarła czarna śmierć. W 1502 miasto najechał margrabia Kazimierz Hohenzollern.
Rozkwit kulturowy w XV i XVI wieku spowodował, że Norymberga stała się centrum niemieckiego renesansu. W 1493 w Norymberdze opublikowano Liber Chronicarum. W rezultacie wojny o sukcesję w Landshut w granice Wolnego Miasta Norymbergi włączono m.in. miasta Lauf, Altdorf, Hersbruck, Betzenstein. W 1525 miasto przyjęło reformację. W lutym 1541 odwiedził je król Hiszpanii i cesarz rzymski Karol V Habsburg.
Norymberga była znaczącym ośrodkiem drukarskim, z czego korzystali także Polacy. W latach 1508–1518 działalność drukarską prowadził tu Adam Dyon. W 1543 w Norymberdze zostało wydane słynne dzieło Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium. W 1554 jako pierwszy utwór polskiego kompozytora, wydany poza granicami Polski, światło dzienne ujrzał tu utwór In te Domine speravi Wacława z Szamotuł. W 1698 w Norymberdze Jakub Barner wydał podręcznik chemii Chymia philosophica.
W Norymberdze zmarł autor ołtarza w krakowskim Kościele Mariackim Wit Stwosz (w 1533) oraz jego syn, także rzeźbiarz, Stanisław Stwosz (w 1528).
Podczas wojny trzydziestoletniej, w 1632, król szwedzki Gustaw II Adolf został pokonany w Norymberdze przez czeskiego wodza Albrechta von Wallensteina. Miasto podupadło podczas wojny. W 1651 Norymberga uzyskała połączenie pocztowe z Erfurtem, a w 1683 z Lipskiem. W 1655 zegarmistrz Stephan Farffler wynalazł i stworzył pierwszy wózek inwalidzki z własnym napędem. W 1662 rozpoczęła działalność norymberska Akademia Sztuk Pięknych. W 1711 Norymbergę odwiedził przyszły król Polski August III Sas.
XVIII wiek to okres powolnego upadku miasta. W latach 1790–1791 elektor bawarski Karol IV Teodor Wittelsbach zajął część ziem pozyskanych przez Norymbergę po wojnie o sukcesję w Landshut. W 1796 część terytorium okupowało Królestwo Prus. Na początku XIX wieku Norymberga zbankrutowała.

W granicach Bawarii

Z polecenia cesarza Napoleona w 1806 Norymberga straciła status Wolnego Miasta i została wcielona do Królestwa Bawarii, na czym niewątpliwie skorzystała. Wszystkie długi miasta zostały spłacone. Norymberga odrodziła się jako centrum przemysłowe. W 1835 została otwarta w Norymberdze pierwsza niemiecka linia kolejowa do pobliskiej miejscowości Fürth, a w drugiej połowie XIX wieku Norymberga została połączona linią kolejową z czeskim miastem Cheb. W 1871 Norymberga została częścią zjednoczonych Niemiec. W 1900 Norymberga była dziewiątym pod względem liczby ludności miastem Niemiec i drugim Królestwa Bawarii. 11 maja 1912 otwarto w Norymberdze jeden z największych ogrodów zoologicznych Europy.
W czasach III Rzeszy było ważnym ośrodkiem ruchu nazistowskiego. Pozostałościami z tych czasów są gigantyczne budowle nazistowskiej architektury. W 1935 na zjeździe NSDAP w Norymberdze zostały ogłoszone tzw. ustawy norymberskie.
W czasie II wojny światowej w Norymberdze byli więzieni przez Niemców Polacy. 2 stycznia 1945 średniowieczne centrum miasta zostało zbombardowane przez Brytyjczyków oraz Amerykanów. W wyniku tych nalotów zniszczono ok. 90% starej zabudowy. Do tego czasu Norymberga była jednym z najlepiej zachowanych miast średniowiecza. 16–20 kwietnia 1945 w bitwie o Norymbergę Amerykanie pokonali połączone siły Niemiec i Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej.
Po II wojnie światowej odbył się w tym mieście proces zbrodniarzy wojennych – słynny proces norymberski. W 1949 Norymberga została częścią Republiki Federalnej Niemiec. W 1972 do miasta przyłączono miejscowość Katzwang.
Współcześnie Norymberga jest 14. najludniejszym miastem Niemiec.

Demografia

ImageSize = width:600 height:300
PlotArea = left:50 right:20 top:25 bottom:30
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
id:linegrey2 value:gray(0.9)
id:linegrey value:gray(0.7)
id:cobar value:rgb(0.2,0.7,0.8)
id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:530000
ScaleMajor = unit:year increment:70000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:1500 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
color:cobar width:19 align:left
bar:1852 from:0 till:53638
bar:1880 from:0 till:99519
bar:1900 from:0 till:261080
bar:1940 from:0 till:429400
bar:1945 from:0 till:196270
bar:1956 from:0 till:426858
bar:1972 from:0 till:514976
bar:1985 from:0 till:465255
bar:1992 from:0 till:500198
bar:1995 from:0 till:492425
bar:2000 from:0 till:488400
bar:2010 from:0 till:505664
bar:2014 from:0 till:501072
bar:2019 color:cobar2 from:0 till:518370
PlotData=
textcolor:black fontsize:S
bar:1852 at: 53638 text: 53.638 shift:(-14,5)
bar:1880 at: 99519 text: 99.519 shift:(-14,5)
bar:1900 at: 261080 text: 261.080 shift:(-14,5)
bar:1940 at: 429400 text: 429.400 shift:(-14,5)
bar:1945 at: 196270 text: 196.270 shift:(-14,5)
bar:1956 at: 426858 text: 426.858 shift:(-14,5)
bar:1972 at: 514976 text: 514.976 shift:(-14,5)
bar:1985 at: 465255 text: 465.255 shift:(-14,5)
bar:1992 at: 500198 text: 500.198 shift:(-14,5)
bar:1995 at: 492425 text: 492.425 shift:(-14,5)
bar:2000 at: 488400 text: 488.400 shift:(-14,5)
bar:2010 at: 505664 text: 505.664 shift:(-14,5)
bar:2014 at: 501072 text: 501.072 shift:(-14,5)
bar:2019 at: 518370 text: 518.370 shift:(-14,5)

Najliczniejsze grupy imigrantów stanowią według danych z 2014 roku ludzie pochodzący z Turcji, Ukrainy, Rosji, Grecji, Chorwacji, Rumunii i Polski (od 8 do 39 tysięcy).
Według danych z 2014 roku luteranie stanowią 29,1% populacji, a katolicy 25,9%.

Polityka

Władze miasta

Władze miasta stanowi Rada Miejska oraz Nadurmistrz. W Radzie Miasta zasiada 71 osób (70 radnych miasta i nadburmistrz). Wybory odbywają się co 6 lat.
Nadburmistrzem miasta od roku 2020 jest Marcus König (CSU).

Herb

Znamy dwa herby Norymbergi – tzw. „Wielki Herb” – przedstawiającym w tarczy na błękitnym tle złotego orła z głową koronowanej kobiety, znany z pieczęci z 1220 roku, oraz tzw. „Mały Herb” – tarcza jest podzielona w słup na dwa pola. Po prawej stronie heraldycznej widnieje pół czarnego orła cesarskiego na złotym tle, po lewej stronie po trzy białe i czerwone pasy ustawione na skos (barwy Frankonii). W 1350 „Mały Herb” został udostojniony połową orła cesarskiego.

Zabytki

Ponad miastem góruje zamek – monumentalny kompleks trzech budowli, składający się z zamku cesarskiego () zamku burgrabiego () i zamku miejskiego (). Miasto opasują zachowane częściowo obwarowania, z kilkoma basztami (m.in. ; datowane na XIV–XV w.), w dzielnicy znajduje się zamek Neunhof.
Przy rynku staromiejskim () wznosi się renesansowy ratusz z XIV–XVII w. Obok – Schöner Brunnen – późnogotycka studnia w kształcie wieży – wysoka na 19 m z licznymi figurami m.in. Marii, apostołów i proroków. W pobliżu dwie gotyckie świątynie – kościół św. Sebalda, budowany w latach 1230–1273, z XV-wiecznym nagrobkiem patrona świątyni, licznymi zabytkami rzeźby, wśród nich kilka dzieł Wita Stwosza – m.in. krucyfiks Wickla oraz kościół Najświętszej Marii Panny (Frauenkirche) fundacja Karola IV wznoszony od 1355 do 1361, z bogatą dekoracją rzeźbiarsko-architektoniczną oraz figurkami siedmiu elektorów (książąt i arcybiskupów), składających hołd cesarzowi, które pojawiają się każdego dnia w południe na zegarze ponad tzw. balkonem cesarskim. We wnętrzu wiele zabytków gotyckiej rzeźby i malarstwa m.in. Ołtarz Tucherów. Po drugiej stronie rzeki, nieopodal rynku, wznosi się kolejna fundacja cesarska – gotycki kościół św. Wawrzyńca z XIII–XIV w. z monumentalnym piaskowcowym tabernakulum Adama Krafta licznymi tryptykami (gł. XV i XVI w.) oraz zespół rzeźb Wita Stwosza – Pozdrowienie Anielskie z 1517. Nad rzeką Pegnitz zachował się częściowo gotycki kompleks Szpitala św. Ducha (XIV–XVI w.), zaś nad rzeką przerzucono średniowieczny . Z dawnej zabudowy gospodarczej zachował się Mauthalle – dawny spichlerz (1498–1502). Z zabudowy mieszczańskiej przetrwały jedynie nieliczne stare domy: Dom Piłata (XV w.), dom Albrechta Dürera (XV w.), Fembohaus (XVI w.), Nassauer Haus (XIII–XV w.), dom Tucherów (XVI w.). W środku starego miasta znajduje się Laufer Schlagturm.
Historyczne cmentarze:
* Cmentarz Południowy w Norymberdze
* Cmentarz Zachodni w Norymberdze
* Nowy Cmentarz Żydowski w Norymberdze
* Stary Cmentarz Żydowski w Norymberdze
Historyczne świątynie:
* kościół św. Jakuba
* kościół św. Marty
* kościół Najświętszej Marii Panny
* kościół św. Sebalda
* kaplica Wszystkich Świętych
Inne zabytki:
* Fontanna Trytona

Muzea

W cennej kamienicy patrycjuszowskiej Fembo-Haus z XVI w. mieści się Muzeum Miejskie (Stadtmuseum), nieopodal zamku cesarskiego – Muzeum Narodowe (Germanisches Nationalmuseum) ze zbiorami dzieł m.in. Dürera, Lucasa Cranacha i Hansa Cranacha i Wita Stwosza, w samym zamku znajdują się zbiory rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego doby średniowiecza. Wzniesiony w konstrukcji szkieletowej piętnastowieczny Dom Dürera prezentuje prace i pamiątki związane z artystą. Dzieła sztuki najnowszej mieści Neue Museum – Staatliches Museum für Kunst und Design Neue Museum – Staatliches Museum für Kunst und Design (NMN). Muzeum Historii Komunikacji Miejskiej, mieści m.in. najstarsze wagony tramwajowe i wiele pamiątek świadczących o długiej tradycjach norymberskiej komunikacji miejskiej. W Muzeum Transportu (Verkehrsmuseum/DB Museum) można obejrzeć najstarsze wagony i lokomotywy, oraz dawne świadectwa tradycji modelarstwa kolejowego. Uwagę zwraca rozległa makieta miasta z licznymi torowiskami i zabytkowymi modelami parowozów, wagonów itp. Ponadto znajdują się tutaj pamiątki z historii transportu samochodowego i kolejowego. Atrakcją dla dzieci jest Muzeum Zabawek – powstałe na bazie kolekcji Lydii i Paula Bayerów, obecnie zawiera ok. 65 tys. różnego rodzaju obiektów tego typu, np. historyczne lalki, misie, kukiełki, zbiory gier dziecięcych, modelarstwa oraz budownictwa klockowego.

Media

W Norymberdze mieści się studio Bayerischer Rundfunk dla Środkowej i Górnej Frankonii.

Transport

]]
Na północ od Norymbergi mieści się międzynarodowy port lotniczy Norymberga.

Kolej

Stacje i przystanki kolejowe: Nürnberg Hauptbahnhof, Nürnberg-Eibach, Nürnberg-Sandreuth, Nürnberg-Gleißhammer, Nürnberg Nordost. W Norymberdze i okolicznych miejscowościach kursują pociągi S-Bahn.

Sport

]]
Sportową wizytówką miasta jest założony w 1900 roku wielosekcyjny klub 1. FC Nürnberg, znany przede wszystkim z pierwszoligowego klubu piłkarskiego. Drużyna piłkarska rozgrywa mecze na słynnym Frankenstadion, który był miejscem rozgrywek Mundialu 2006 – rozegrano tam 4 mecze grupowe oraz znany z dużej ilości interwencji sędziego mecz pomiędzy reprezentacjami Holandii i Portugalii w ramach 1/8 finału.
Ponadto miasto w Deutsche Eishockey Liga miasto reprezentuje drużyna hokejowa Nürnberg Ice Tigers.
Od 2013 roku, w mieście rozgrywany jest kobiecy turniej tenisowy, Nürnberger Versicherungscup, zaliczany do rozgrywek cyklu WTA Tour.

Współpraca międzynarodowa

Miejscowości partnerskie:
* Antalya, Turcja (od 1997 roku)
* Atlanta, Stany Zjednoczone
* Bar, Czarnogóra
* Braszów, Rumunia
* Hadera, Izrael
* Changping, Chiny
* Charków, Ukraina (od 1990 roku)
* Gera, Turyngia
* Glasgow, Wielka Brytania
* Kalkuda, Sri Lanka
* Kalmunai, Sri Lanka
* Kawala, Grecja
* Klausen, Włochy
* Kordoba, Hiszpania
* Kraków, Polska (od 1979 roku)
* Locarno, Szwajcaria
* Nicea, Francja (od 1954 roku)
* Praga, Czechy
* San Carlos, Nikaragua
* Shenzhen, Chiny
* Skopje, Macedonia Północna
* Wenecja, Włochy
* Werona, Włochy

Osoby

na placu jego imienia]]
zdobiące fasadę Kościoła Najświętszej Marii Panny]]

urodzone w Norymberdze

* 1361, Wacław IV Luksemburski – król Czech (1378-1419)
* 1368, Zygmunt Luksemburski – król Czech (1419-1437), król Węgier i Chorwacji (1387–1437), cesarz rzymski (1433–1437)
* 1440, Hartmann Schedel – kronikarz
* ok. 1440-45, Anton Koberger – złotnik, drukarz i księgarz
* ok. 1455-60, Adam Kraft – rzeźbiarz
* 1471, Albrecht Dürer – malarz, grafik
* ok. 1480, Hans Behem – ludwisarz w służbie króla Polski Zygmunta Starego, twórca Dzwonu „Zygmunt”
* 1492, Pankraz Labenwolf – niemiecki ludwisarz
* 1494, Hans Sachs – poeta, dramaturg
* 1500, Sebald Beham – niemiecki malarz i grafik
* 1653, Johann Pachelbel – niemiecki kompozytor
* 1656, Paul Jacob Marperger – ekonomista, królewsko-polski i elektorsko-saski radca dworu
* 1722, Michał Gröll – polski drukarz
* 1800, Georg Friedrich Daumer – niemiecki filozof i poeta
* 1812, Kaspar Hauser
* 1871, Ernst Freiherr Stromer von Reichenbach – niemiecki paleontolog
* 1886, Hubert Ritter – niemiecki architekt
* 1908, Hugo Distler – niemiecki kompozytor
* 1925, Max Morlock – niemiecki piłkarz
* 1954, Kiki Smith – amerykańska rzeźbiarka, autorka grafik
* 1965, Mike Windischmann – amerykański piłkarz
* 1969, Wiltrud Probst – niemiecka tenisistka
* 1974, Alberto Mendez – niemiecki piłkarz hiszpańskiego pochodzenia
* 1987, Madeleine Giske – norweska piłkarka
* 1989, Nicole Vaidišová – czeska tenisistka

związane z miastem

* Johan Joachim Agrell – szwedzki kompozytor, kapelmistrz norymberski
* Bálint Balassi – węgierski poeta
* Wenzel Ignaz Brasch – niemiecki i czeski malarz
* Ludwig Andreas Feuerbach – filozof
* Karol IV Luksemburski – król Czech, cesarz rzymski
* Włodzimierz Krukowski – polski uczony
* Hans von Kulmbach – malarz
* Jan Kupecký – czeski malarz
* Wit Stwosz – rzeźbiarz, malarz i grafik
* Frederik van Valckenborch – flamandzki malarz i rysownik

Norymberga w sztuce

Tutaj toczy się akcja jednej z oper Richarda Wagnera – „Śpiewaków norymberskich”.

Przypisy

}}

Linki zewnętrzne

* [http://www.nuernberg.de Strona oficjalna miasta]
* [http://www.stadtpanoramen.de/nuernberg/nuernberg.html Panorama miasta]
* [https://polona.pl/item/146946598 Kraków i Norymberga w cywilizacji europejskiej. Materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 6-7 grudnia 2004], red. Jacek Purchla, Kraków 2005
Kategoria:Miasta w Bawarii