List 59 – Tło i znaczenie
List 59, znany również jako Memoriał 59, to otwarty list podpisany przez 66 intelektualistów polskich na przełomie 1975/1976 roku. Stanowił protest przeciwko zmianom w Konstytucji PRL, w tym wprowadzeniu kierowniczej roli PZPR oraz wieczystego sojuszu z ZSRR. Został zainicjowany po podpisaniu aktu końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, która zobowiązywała państwa do przestrzegania praw człowieka. Mimo to, we wrześniu 1975 ogłoszono „Tezy na VII Zjazd PZPR”, które zapowiadały zmiany w Konstytucji.
Pomysł Listu 59
Ideę napisania listu wysunął Jan Olszewski podczas spotkania opozycji demokratycznej. Tekst został zredagowany przez Olszewskiego, Jakuba Karpińskiego i Jacka Kuronia. Po zebraniu podpisów, Edward Lipiński złożył dokument w Kancelarii Sejmu 5 grudnia 1975. Sygnatariusze korzystali z ochrony prawnej dotyczącej listów do władz.
Treść Listu 59
List zawierał postulaty dotyczące podstawowych wolności obywatelskich, w tym:
- Wolność sumienia i praktyk religijnych: Równy dostęp do stanowisk publicznych bez względu na wyznanie.
- Wolność pracy: Niezależne związki zawodowe i prawo do strajku.
- Wolność słowa i informacji: Znieść cenzurę prewencyjną, umożliwić niezależne wydawnictwa.
- Wolność nauki: Autonomia uczelni i samorządność środowiska naukowego.
Podkreślono, że nierespektowanie tych wolności stanowi zagrożenie dla egzystencji narodu i że ich uznanie ma znaczenie międzynarodowe.
Sygnatariusze i reakcje
W styczniu 1976 roku do listu dołączyło 78 dodatkowych intelektualistów. Po jego złożeniu, władze zignorowały protest, a jego treść stała się znana dopiero po 1 stycznia 1976. W odpowiedzi na List 59, do Sejmu trafiły inne protesty, takie jak list Episkopatu Polski oraz List 14 i List 101.
Dalsze losy i znaczenie historyczne
Sejm PRL uchwalił poprawki do Konstytucji 10 lutego 1976. Edward Gierek określił sygnatariuszy jako „zacietrzewionych antykomunistów”. Mimo że listy nie wpłynęły na decyzję władz, ostateczna wersja konstytucji była łagodniejsza. List 59 był pierwszym tak licznie podpisanym wystąpieniem polskiej inteligencji przeciwko PZPR, łączącym opozycję lewicową i katolicką. Stanowił ważny krok w kierunku budowania niezależnej kultury i społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.
