Kultura przedłużycka – kultura epoki brązu rozwijająca się w latach 1550–1200 p.n.e. Zaliczana jest do kręgu kultur mogiłowych i kultur pól popielnicowych. Charakteryzuje się szkieletowym i ciałopalnym obrządkiem pogrzebowym oraz usypywaniem nad grobami kurhanów.
Historia badań nad kulturą przedłużycką
W opracowaniach archeologicznych schyłku XIX i początku XX w. powszechny był pogląd o pustce osadniczej, która miałaby dominować na północ od Karpat w okresie starszej epoki brązu. W wyniku kolejnych znalezisk głównie przedmiotów brązowych, pogląd ten stopniowo rewidowano. Szczytowym osiągnięciem w późniejszym czasie była praca J. Kostrzewskiego, w której, na podstawie licznych materiałów źródłowych pochodzących również z systematycznych badań scharakteryzował rozwój wczesnego i środkowego okresu epoki brązu na ziemiach polskich. W swojej pracy wyróżnił kulturę przedłużycką i stwierdził, że to na jej podłożu wykształciła się kultura łużycka. Badaniem kultury przedłużyckiej na Śląsku w tym samym czasie zajmował się B. von Richthofen, podtrzymał on tezę Kostrzewskiego o genezie kultury łużyckiej, oraz podkreślał, że na ziemiach polskich miała miejsce nieprzerwana kontynuacja. W późniejszych latach J. Kostrzewski ustalił zasięg kultury przedłużyckiej, włączając Pomorze Zachodnie i Środkowe. Stwierdził również, że kultura przedłużycka stanowi kontynuację kultury unietyckiej. Ustalenia J. Kostrzewskiego pozostawały niezmienne do czasów powojennych. Swoje poglądy powielił jeszcze w Pradziejach Wielkopolski i Pradziejach Pomorza. W późniejszym czasie A. Gardawski wyodrębnił w swojej monografii dwie jednostki kultury przedłużyckiej; śląsko-łużycką i wielkopolską. W późniejszym opracowaniu M. Gedl zastosował metodę typologiczną do skonstruowania modelu chronologii względnej i periodyzacji kultury przedłużyckiej, formułując szereg hipotez odnośnie genezy, rozwoju i zaniku kultury przedłużyckiej, jednocześnie poszerzając zasięg jej występowania w oparciu o zaktualizowaną listę stanowisk.
Geneza
U schyłku I okresu epoki brązu w dorzeczu środkowego Dunaju doszło do znacznych przemian kulturowych, które manifestują się w rozpowszechnieniu charakterystycznego sposobu chowania zmarłych – pod kurhanami. Krąg kultur posługujący się takim obrządkiem został określony jako kultury mogiłowe. Oddziaływania kultur mogiłowych na ziemie polskie przenikały głównie przez kotlinę Karpacką, zauważalne są w zmianie porządku pogrzebowego na terenach Polski oraz powstawaniem obwarowań w kulturze unietyckiej (stanowisko w Bruszczewie) i trzcinieckiej. Transfer nowej idei przypisywany jest ekspansji kultury madziarowskiej, oddziaływania tej jednostki przyczyniły się do powstania nowej, przemieszanej grupy nowocerekwiańskiej na terenie południowego Górnego Śląska. W początkach II okresu epoki brązu następuje zanik kultur wczesnobrązowych. Spowodowane jest to dalszą ekspansją kultur mogiłowych. Bogate w znaleziska ceramiczne jest cmentarzysko w Pudliszkach, choć przypisywanie ich kulturze przedłużyckiej wzbudza kontrowersje.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Ludność tej kultury wywodziła się z dorzecza Dunaju. Z czasem rozprzestrzeniła się i w dorzeczu Odry i Wisły. Kultura ta występowała na terenie Saksonii, Łużyc, Moraw, Śląska, Wielkopolski, Małopolski, Kujaw i Pomorza Zachodniego.
Obrządek pogrzebowy
Ludność kultury przedłużyckiej we wczesnej fazie kultury praktykowała szkieletowy obrządek kurhanowy. Kurhan składał się z jądra kamiennego oraz pierścieni z kamieni na obwodzie nasypu. Zmarły wyposażony był w przedmioty brązowe, głównie w szpile i bransolety, groty włóczni i strzał. Rzadko spotykano w grobach wyroby kamienne w postaci: grocików strzał, buław oraz toporów. W późnej fazie rozwoju zaczynają się pojawiać groby ciałopalne, co zapewne jest powiązane z szerzeniem się nowych wierzeń pozagrobowych charakterystycznych dla kultur pól popielnicowych. Spalone szczątki składane były początkowo w grobie jamowym, później w popielnicy lub też w trumnie drewnianej. Przedmioty w grobach ciałopalnych były podobne jak w grobach szkieletowych. Występowały także groby płaskie. Groby tego typu zawierały przeważnie pochówek szkieletowy. W ich wnętrzach znajdowały się konstrukcje kamienne, budowane na planie prostokąta, w których składano zwłoki. Nieraz konstrukcje te były znacznych rozmiarów, jak np. w Kleszczewie o wym. 8 × 2 m.
Osadnictwo
Brak rozpoznania archeologicznego osad kultury przedłużyckiej powoduje problem w nakreśleniu dokładnego charakteru osadnictwa. Strefa osiedlenia odtwarzana jest za pomocą znalezisk luźnych i koncentracji cmentarzysk. Koncentrują się w pasie biegnącym od południa przez Wyżynę Głubczycką i lewobrzeżną cześć Śląska środkowego po linię Noteci na północy. Istnieje jednak spór; niektórzy badacze sugerują, że ważna w gospodarce kultur I okresu epoki brązu hodowla połączona z uprawą mogłaby również ogrywać dużą rolę w ramach kultury przedłużyckiej, zwłaszcza że w kulturze łużyckiej od początku istnieje taki model gospodarki. W inwentarzach kultury przedłużyckiej nie ma zbyt dużej ilości narzędzi pracy i ciężko wysnuwać na tej podstawie jakiekolwiek wnioski. Metalurgia brązu była rozwinięta, w większości produkowano z surowców importowanych z południa. Nie odkryto do tej pory pracowni odlewniczej, lecz znaleziska kawałków surowca, brązowego złomu i przedmiotów niewykończonych świadczą o istnieniu na obszarze Polski takich obiektów. Ludność kultury przedłużyckiej produkowała również przedmioty kamienne, najczęstszym znaleziskiem są kamienne buławki.
Wytwórczość metalurgiczna
Choć nie znaleziono jak dotąd form odlewniczych, przedmioty brązowe są bardzo częstym znaleziskiem na stanowiskach tej kultury. Licznie występują szpile brązowe, których można wydzielić kilkanaście typów m.in. o główce wrzecionowatej, kulistej, tarczkowatej, tulejkowatej, czopowatej. Szpile mają długość nieraz kilkudziesięciu centymetrów. Znajdowane są też inne przedmioty takie jak miecze, sztylety, toporki i brzytwy oraz różnorodne ozdoby: naramienniki brązowe, bransolety mankietowate.
Wytwórczość ceramiczna
Wytwórczość ceramiczna kultury przedłużyckiej jest bardzo słabo rozpoznana, należy wiązać to z faktem, że przedstawiciele tej kultury odznaczali się dużą mobilnością, a darami grobowymi były zazwyczaj przedmioty brązowe. Odnajdowane fragmenty ceramiki przeważnie nie wystarczają do rekonstrukcji wyglądu naczyń. Typową formą ceramiczną, znaną z 65 stanowisk, jest ceramika o zewnętrznej powierzchni chropowaconej z odciskami tekstylnymi. Znaleziska tych wyrobów koncentrują się głównie we Wschodniej i Środkowej Wielkopolsce, oraz na północnym Śląsku. Znaleziska z około dziesięciu stanowisk wskazują na to, że odciski tekstylne nie pokrywały całej powierzchni naczynia, lecz w ten sposób ornamentowano pas na brzuścu. Zdobione w ten sposób formy to naczynia wazowate o baniastym brzuścu z wyodrębnioną szyją, garnki o esowatym profilu, misy profilowane oraz kubki. Datowanie ceramiki o powierzchni chropowaconej, wskazuje na jej popularność w młodszej fazie II epoki brązu. Trend ten utrzymuje się jeszcze w głąb III fazy epoki brązu, A. Gardawski widział w nich wytwory kultury trzcinieckiej (rozszerzając w ten sposób zasięg kultury trzcinieckiej). W związku z takim stanem rzeczy powstają tezy o „strefie przemieszania” w której dochodziłoby do wyjątkowo intensywnej wymiany kulturowej.
Struktura społeczna
Zagadnienie struktury społecznej w kulturze przedłużyckiej pozostaje słabo rozpoznane, co wynika z niewielkiego przyrostu danych, braku ustaleń płci biologicznej, ograniczonych badań kontekstualnych oraz przewagi ustaleń opartych o chronologię względną. Zróżnicowanie obrzędowości pogrzebowej ze względu na obecność pochówków szkieletowych i ciałopalnych może wskazywać na silne zarysowane różnice między grupami ludzkimi na obszarze występowania kultury przedłużyckiej, podobnie do obecności grobów płaskich i podkurhanowych. Zanik wyrobów o charakterze narzędzi może oznaczać, że brązownictwo nabrało charakteru symbolicznego, wykorzystywanego do podkreślenia statusu osób zdolnych do akumulacji znaczącej liczby przedmiotów.
