Kasztelania (dawniej: okręg grodowy) – jednostka administracyjna podziału terytorialnego średniego szczebla w średniowiecznej Polsce, wchodząca w skład danej ziemi lub prowincji. Ośrodkiem kasztelanii był kasztel (zamek, znaczący gród lub dwór obronny). W II połowie XIV–XV wieku, kasztelania została zastąpiona przez system powiatowy. Liczba kasztelanii w Polsce za panowania Bolesława III Krzywoustego możliwe, że przekraczała 90. Na czele każdej z nich stał mianowany i odwoływany przez księcia dostojnik, zwany w źródłach datowanych na XII w. komesem, a od początku XIII w. – kasztelanem. Dysponował on z ramienia panującego delegowaną władzą sądową nad ludnością znajdującą się w pewnym okręgu województwa danej kasztelanii. Był też dowódcą miejscowego rycerstwa. Kasztelan miał 3 zastępców: wojskiego (tribunus), który pod nieobecność zwierzchnika kierował administracją kasztelanii i dowodził wojami, sędziego (iudex castri) i włodarza, który zajmował się poborem od ludności chłopskiej okręgu danin należnych monarchii z tytułu prawa książęcego. Część dochodów z tych danin i z opłat sądowych przypadała kasztelanom, jako uposażenie związane ze sprawowanym urzędem.
Wśród historyków panuje przeświadczenie, że sieć kasztelanii utworzono w pierwszych dziesięcioleciach istnienia polskiej państwowości, prawdopodobnie organizując okręgi grodowe z istniejących wcześniej opoli. Rozwijający się w XIII w. immunitet, zwalniając ludność dóbr kościelnych i rycerskich od podległości prawu książęcemu i kasztelańskiej jurysdykcji, prowadził do upadku kasztelanii. W 1. połowie XIV w. system zarządu oparty na kasztelanii ustąpił ostatecznie miejsca administracji starościńskiej, a kasztelanowie przekształcili się w urzędników ziemskich.
Siedzibą kasztelanii i kasztelanów najczęściej były grody, zamki warowne lub nieduże twierdze, nazywane też kasztelami. Pełniły one funkcję reprezentacyjną, mieszkalną i obronną, zwykle były usytuowane w miejscach mających strategiczne znaczenie.
Plik:Kasztelania cieszyńska osadnictwo.png|Mapa przedstawiająca osadnictwo na obszarze kasztelanii cieszyńskiej
Plik:Kasztelania Oświęcimska osadnictwo w XIIIw.png|Mapa przedstawiająca osadnictwo na obszarze kasztelanii oświęcimskiej
Reklama
