Kasztelan – Urząd i Funkcje
Kasztelan (łac. comes castellanus) był urzędnikiem ziemskim w średniowiecznej Polsce, którego rola zdefiniowała się w XII wieku. Do jego zadań należała administracja gospodarczą, obrona oraz sądownictwo w obrębie kasztelanii. W hierarchii urzędów stał niżej od wojewody.
Okręgi kasztelańskie różniły się wielkością w zależności od regionu. W ziemi krakowskiej istniało 6 kasztelanii, w sandomierskiej 4, a w Wielkopolsce nawet do 30.
Kluczowe Funkcje Kasztelana
Podstawowym zadaniem kasztelana była obrona zamku lub grodu, nazywanego kasztelem. W ramach jego urzędów funkcjonowali:
- Chorąży (vexillifer) – odpowiedzialny za mobilizację rycerstwa.
- Włodarz (vilicus) – zajmujący się sprawami gospodarczymi.
- Wojski (tribunus) – zastępca w sprawach wojskowych.
- Sędzia grodowy (iudex castri) – odpowiedzialny za sądownictwo.
Dochody z danin i opłat sądowych stanowiły źródło uposażenia kasztelanów. Wraz z wprowadzeniem urzędów starostów, władza kasztelanów zaczęła słabnąć, a ich kompetencje sądowe ostatecznie przeniesiono na sądy ziemskie w 1454 roku.
Hierarchia Kasztelanów
Kasztelan krakowski zajmował najwyższą pozycję wśród senatorów świeckich w I Rzeczypospolitej, przewyższając wojewodów. Również kasztelanowie wileński i trocki zasiadali wśród wojewodów. Tradycyjnie dzieci kasztelanów otrzymywały tytuły odojcowskie: synowie byli nazywani kasztelanami, a córki kasztelankami.
Podsumowanie
Urząd kasztelana był istotnym elementem średniowiecznej struktury administracyjnej w Polsce, pełniąc rolę zarówno wojskową, jak i gospodarczą. Z biegiem czasu jego znaczenie malało, a kompetencje zostały przeniesione na inne instytucje, co doprowadziło do stopniowego zaniku tego urzędu.
