Kaptaż – definicja i mechanizm
Kaptaż, pochodzący od łacińskiego terminu captūra, oznaczający 'łapanie’, to zjawisko przechwytywania wód jednej rzeki przez inną. Jest to proces, który zachodzi w wyniku erozji wstecznej i wgłębnej, szczególnie w obrębie asymetrycznych grzbietów. Cieki wodne konkurują o wododział, co prowadzi do poszerzenia ich zlewni.
Rzeka, która intensywnie eroduje stok i zwiększa swoją zlewnię, nazywana jest rzeką rabującą. W miarę erozji i cofania się źródła, może dojść do przełamania grzbietu, co prowadzi do powstania przełomu regresyjnego. W przypadku wezbrania, wody rzeki rabującej mogą przepłynąć do rzeki o większym spadku, co prowadzi do kaptażu.
Rzeki kaptujące i kaptowane
W procesie tym wyróżniamy:
- Rzeka kaptująca – przejmuje wodę (np. Nida),
- Rzeka kaptowana – traci wodę (np. Pokrzywianka).
Kaptaż prowadzi do zmiany w charakterystyce rzek, gdzie mniejsze cieki mogą stać się większymi rzekami, a większe tracą na znaczeniu. Powstaje także kolano kaptażowe, charakterystyczny fragment koryta z silnym skrętem, a pomiędzy nim a korytem rzeki kaptowanej tworzy się fragment suchego koryta, znany jako martwa dolina.
Przykłady kaptażu w Polsce
Kaptaż występuje głównie w obszarach górskich z dojrzałą siecią rzeczną. Przykłady w Polsce to:
- Lubrzanka i Pokrzywnica w Górach Świętokrzyskich,
- Rybna i Ścinawka w Górach Wałbrzyskich,
- Biała Lądecka przy Radoszce w Masywie Śnieżnika,
- Skora i Czermnica na Pogórzu Kaczawskim.
Istnieją również lokalizacje, gdzie kaptaż może wystąpić w przyszłości, jak kaptaż górnej Solinki przez Udavę w Bieszczadach.
Kaptaż boczny
Specjalnym przypadkiem jest kaptaż boczny, który zachodzi w wyniku erozji bocznej w korycie rzeki głównej. To zjawisko prowadzi do powstania pagórów pseudomeandrowych i przerwania przegrody między dolinami rzeki głównej a jej dopływami.
