Józef Marian Chełmoński (ur. 7 listopada 1849 w Boczkach, zm. 6 kwietnia 1914 w Kuklówce Zarzecznej) – polski malarz, reprezentant realizmu. Jeden z najwybitniejszych twórców malarstwa realistycznego w Polsce.
Dzieciństwo
Pochodził ze szlachty mazowieckiej. Ojciec malarza Józef Adam dzierżawił majątek Boczki. Dziadek, również Józef, był osobistym sekretarzem Michała Hieronima Radziwiłła. Józef Marian Chełmoński urodził się 7 listopada 1849 w folwarku w Boczkach, akt chrztu spisano w kościele kolegiackim w Łowiczu 27 kwietnia 1850 w obecności ojca Józefa Adama Chełmońskiego, właściciela folwarku Boczki, księdza Józefa Rojewskiego, wikarego kolegiaty w Łowiczu, i włościanina Stanisława Kurackiego. Chrzestnymi byli Antoni Chełmoński i Florentyna Łoskowska.
Matka artysty, Izabela z Łoskowskich Chełmońska, miała opinię osoby o dużej kulturze, rozmiłowanej w sztuce i literaturze. Wnuczka wspominała ją jako nieziemską istotę o słodyczy charakteru nie mającej granic. Ojciec malarza, właściciel folwarku Boczki i wójt gminny, był utalentowany muzycznie i malarsko: grał na skrzypcach oraz rysował szkice okolic Nieborowa i Teresina. W Boczkach artysta mieszkał do czasu wyjazdu do Warszawy, potem wielokrotnie wracał w rodzinne strony.
Młodość
W latach 1867–1872 uczył się w warszawskiej Klasie Rysunkowej i w prywatnej pracowni Wojciecha Gersona, a w latach 1872–1875 studiował w Monachium (w końcu stycznia 1872 r. zgłosił się do Akademii Sztuk Pięknych – Naturklasse), gdzie wzbudzał niemałą sensację swoim ubiorem – nosił czerwone rajtuzy konnicy rosyjskiej, granatową ułańską kurtkę oraz czapkę konduktorską Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. W 1875 udał się do Paryża, gdzie zyskał dużą popularność dzięki oryginalnej tematyce swoich obrazów. Współpracował jako ilustrator z paryskim „Le Monde Illustré”. Zwiedzał Włochy, w latach 1872 oraz 1874–1875 odbył wycieczki na Podole i Ukrainę.
thumb|Kamień nagrobny (głaz narzutowy) na grobie Józefa Chełmońskiego, na cmentarzu w Żelechowie, 9 maja 2006
Małżeństwo i dzieci
Wiosną 1878, podczas pobytu w Warszawie i przygotowań do Salonu Paryskiego, zaręczył się z Marią Szymanowską, swą daleką powinowatą (poprzez Łoskowskich i Ślewińskich)), Jadwigę i Wandę oraz 2 synów: Tadeusza i Józefa.
Lata dojrzałe
]]
Kłopoty rodzinne, nieporozumienia z żoną (m.in. stosowana wobec niej przemoc) oraz śmierć młodszych dzieci, skłoniły Chełmońskiego do częstszych wyjazdów do swej pracowni pod Grodziskiem, Kuklówki. W 1889 malarz kupił tam dworek, w którym mieszkał aż do śmierci. Często przebywał także w dworze należącym do rodziny Górskich w pobliskiej Woli Pękoszewskiej, gdzie uczył malarstwa Pię Górską. Pod koniec życia cierpiał na miażdżycę. Pochowany został na cmentarzu w Żelechowie. W początkowym okresie swej twórczości, przed wyjazdem do Monachium, artysta malował wiejskie sceny rodzajowe, zarówno wielopostaciowe, jak i kameralne, ukazujące konie i pejzaże ze sztafażem; namalował też zaledwie jeden pejzaż pozbawiony sztafażu. Do wszystkich tych motywów swej twórczości malarz będzie powracał w ciągu całego swego życia, nie wprowadzając już nowej tematyki. Do dzieł powstałych w tamtym okresie należą m.in. Wieczór, W południe, Żurawie.
Chełmoński – choć zaliczany do malarzy realistów – kierował się w znacznej mierze inspiracjami literackimi polskiego romantyzmu – zwłaszcza zaś czerpanymi z twórczości Mickiewicza. Wśród motywów literackich Mickiewicz zajmował u niego szczególne miejsce. Dowodem jest nie tylko jego malarstwo, ale również zachowana korespondencja i kolekcjonowane pamiątki. „W Kuklówce na honorowym miejscu, wśród obrazów i studiów, wisiał autograf poety […] Wyszperałem – pisał Maciej Masłowski (1973), że dostał go w Paryżu od malarza Kwiatkowskiego…”.
Istotne znaczenie dla twórczości Chełmońskiego miało także współczesne jego dzieciństwu Powstanie styczniowe 1863 roku, kiedy artysta był „podrostkiem”. Twórczość Chełmońskiego nie była tu wyjątkiem, bowiem niemal wszystko, co nastąpiło w polskiej sztuce po „tej przełomowej dacie było w jakimś sensie jej konsekwencją”.
Równie istotne, a nawet większe, znaczenie dla wczesnego okresu, jak i dla późniejszych lat twórczości Chełmońskiego, miał jego kontakt z Ukrainą i tematyka ukraińska, która „złamała mu wszystkie akademickie przegrody, ukazała ruch, ekspresję, dynamikę…” Podobnie jak inni artyści tej epoki, na przykład Wyczółkowski, Stanisławski – Chełmoński odwiedzał Ukrainę i Podole wielokrotnie – mając tam na wsi bliskich krewnych i przyjaciół – i to już w okresie warszawskich studiów. Wspomniane inspiracje malarskie nawiązywały również do dawnych literackich wątków ukraińskich – jak choćby „Mazepa” Słowackiego, czy też powieść „Maria” Malczewskiego, a wreszcie – mityczna postać Wernyhory. Znajduje to wyraz w jego licznych pracach z tego okresu i z późniejszych lat, jak na przykład obrazy: Przed odjazdem gości na Ukrainie (1875) i Noc na Ukrainie (1877), Jarmark na konie w Bałcie (1879). W okresie studiów artysty w Akademii monachijskiej istotne znaczenie dla jego twórczości miało również środowisko przebywających tam polskich malarzy. „Kolonia polska nad Izarą była zawsze liczna, a w latach sześćdziesiątych-siedemdziesiątych, popowstaniowych, wyjątkowo liczna i wyjątkowo świetna. Z długiego katalogu nazwisk […] dla Chełmońskiego szczególnie ważne były cztery nazwiska: Maksymilian Gierymski, Józef Brandt, Stanisław Witkiewicz, Adam Chmielowski…”
Równolegle z oddziaływaniem otoczenia – niepowtarzalny, indywidualny charakter twórczości Chełmońskiego wyjaśnia jego osobowość – osobowość „dziwacznego człowieka”, jak go lapidarnie określił Jarosław Iwaszkiewicz (1966). Natomiast Helena Modrzejewska znacznie wcześniej (ok. 1910) w swych Wspomnieniach i wrażeniach zanotowała: „Sposób ubierania się Chełmońskiego, jego dziwaczny trochę niepowtarzalny sposób wyrażania się, jego opinie – tchnęły oryginalnością i bardzo mu było z nimi do twarzy. Miał on dar ujmowania w trzech słowach tego, na co kto inny musiałby zużyć długiej oracji, taką się odznaczał jasnością umysłu i chłonnym zmysłem obserwacyjnym…”
Zwraca uwagę fakt, ze zarówno podczas pobytu artysty w Monachium, jak i w Paryżu powstały liczne jego prace nawiązujące tematyką do wątków polskich i ukraińskich. Czas spędzony w Monachium zaowocował bowiem płótnami realistycznymi ukazującymi sceny z życia polskich chłopów, widoki folwarków, żywiołowe sceny z końmi. Również w roku 1875, pomiędzy pobytem w Monachium i pobytem w Paryżu, powstały cenione przez krytyków niezwykle polskie, w swym charakterze, prace – Babie lato, Stróż nocny, Na folwarku i Odjazd gości zimą.
Jak stąd wynika, to głównie treści o wybitnie polskim, narodowym charakterze, lub, jak to określił Tadeusz Dobrowolski „piękna, na wskroś narodowa twórczość” przyczyniały się do rosnącej stopniowo w kraju oceny malarstwa Chełmońskiego – wśród kolekcjonerów, koneserów i specjalistów – historyków sztuki. Wysokie oceny i popularność zdobywał w Polsce, jak wyżej wspomniano, nie bez trudności, oporów i rozczarowań. W Polsce – ale nie za granicą – w Paryżu. Wspominał bowiem artysta-malarz i krytyk, Henryk Piątkowski (1914): „To co powiem wyda się wielu może nieprawdopodobne. Chełmoński wziął Paryż w ciągu tych paru godzin, które potrzebowała publiczność stolicy świata na obejrzenie oficjalnego Salonu 1876 roku. Wieczorem nazwisko jego widniało w pierwszej linii wszystkich sprawozdań”
Równie istotną stroną twórczości Chełmońskiego jest jej forma. W dyskusjach na jej temat pojawiała się przede wszystkim kwestia koloru i waloru w jego obrazach. Zwracano zwłaszcza uwagę na słabe odczucie i odtwarzanie barw. Podkreślano, że Chełmoński nie był wyrafinowanym kolorystą. „Można zaryzykować twierdzenie, że na ogół tam jest dobry, gdzie trzyma się monochromii, gdzie gra tylko na paru klawiszach, gdzie ucieka od koloru i pełnego światła słonecznego do waloru dnia pochmurnego albo do księżycowego kontrastu.” Pisał bowiem Maciej Masłowski (1966) cytując Kazimierza Molendzińskiego: „Subtelny badacz Chełmońskiego, nieodżałowany Kazimierz Molendziński napisał: >>Pójść śladami impresjonistów oznaczałoby dla Chełmońskiego unicestwienie samego siebie<. W tej kapitalnej uwadze mieści się odpowiedź na pytanie o stosunek Chełmońskiego do współczesnych mu wielkich kolorystów francuskich, do ówczesnej >>abstrakcji<< kolorystycznej”. Zauważano w jego obrazach raczej subtelności walorowe umieszczając go niekiedy wśród przebywających w Monachium polskich „nokturnologów” – specjalistów od nokturnów. Co więcej, wyżej wymienionych braków i słabości swego malarstwa był świadomy sam artysta dając im wyraz w rozmowach i korespondencji ze swymi kolegami. Pisał bowiem w liście do Stanisława Witkiewicza z 10 sierpnia 1909 następująco: „W niektórych studiach (chciałbym Ci je pokazać) szukałem słońca tego mocnego na Podolu i Ukrainie; pragnąłbym wynaleźć jaki sposób wyrażenia tych zamiarów, alem go jeszcze nie znalazł”.
Jak wyżej wspomniano, po przeniesieniu się do Paryża artysta zdobył niezwykłą popularność i powodzenie rynkowe. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się jego obrazy koni, dynamiczne ukraińskie Czwórki i Trójki, których stworzył kilka wersji. Dla paryskich klientów, zafascynowanych egzotycznymi dla nich scenami, prezentował wielokrotnie te same tematy – końskie targi, karczmy, napady wilków, krajobrazy i polowania inspirowane wspomnieniami Mazowsza oraz Ukrainy. Zapewniło mu to duży sukces finansowy, a jednocześnie uznanie krytyków w kraju.
Po powrocie do Polski i zamieszkaniu w Kuklówce (1889), w jego malarstwie zaszły zmiany, chociaż nowy rozdział w jego twórczości datuje się już na rok 1886, gdy namalował Dropie: dynamiczne kompozycje ustąpiły miejsca wyciszonym, bardziej statycznym krajobrazom, często pozbawionym sztafażu, czasami wzbogaconym sylwetkami zwierząt lub ptaków. Powstały wtedy m.in.: Kuropatwy, Bociany, Pogoda. Jastrząb i Dniestr w nocy
* Żurawie
Upamiętnienia
* Oddział PTTK w Żyrardowie przyznaje regionalną odznakę krajoznawczą „Przyjaciel Ziemi Chełmońskiego”;
* Srebrna moneta z serii Polscy malarze XIX/XX w. – Józef Chełmoński o nominale 20 zł wprowadzona do obiegu 7 listopada 2014 roku przez Narodowy Bank Polski;
* Pociąg InterCity „Józef Chełmoński” relacji Kraków -Świnoujście i przeciwnej.
* Jest patronem wielu ulic, szkół itp. w Polsce.
* Książka „Józef Chełmoński. Wspomnienie”, autorstwa Antoniego Piotrowskiego
Nagrody i odznaczenia
* Grand Prix na Wystawie Powszechnej, Paryż, 1889
* Ehrendiplom za obraz Kuropatwy, Berlin, 1891
* Złoty Medal w San Francisco, 1894
* Dyplom honorowy na Wystawie Powszechnej we Lwowie, 1894
* Nagroda Akademii Umiejętności z Fundacji P.Barczewskiego, 1897 i 1907 i 1896 (cała twórczość)
* Nagroda jubileuszowa TZSP za całokształt działalności artystycznej, 1913
* Honorowa prezesura Towarzystwa Artystów Polskich Sztuka, 1897
* Honorowe członkostwo TPSP, Kraków, 1904
* Honorowe członkostwo TZSP, Warszawa, 1907
Zbiory w muzeach
* Muzeum Narodowe w Warszawie – posiada w zbiorach około 45 obrazów i szkiców Józefa Chełmońskiego;
* Zespół pałacowo-parkowy w Radziejowicach – Dom Pracy Twórczej – znajduje się tu wiele dzieł Józefa Chełmońskiego, które można obejrzeć podczas koncertów i innych wydarzeń kulturalnych;
* Muzeum Sztuki w Łodzi – Kolekcja Sztuki Dawnej – posiada w zbiorach 3 obrazy olejne artysty oraz 6 szkiców.
Plik:Józef Chełmoński – Cranes – MNK II-a-793 – National Museum Kraków.jpg|Odlot żurawi, 1871, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – Indian summer – Google Art Project.jpg|Babie lato, 1875, Muzeum Narodowe w Warszawie
Plik:ChelmonskiJozef.1879.PowrotZBalu.jpg|Powrót z balu, 1879, Muzeum Śląskie w Katowicach
Plik:Jozef Chelmonski – Boy with a horse-drawn cart against the background of a cottage – MNK III-r.a-12017 (263126).jpg|link=|Chłopiec z końmi w zaprzęgu na tle chałup, 1880–1885, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – Four-in-hand – MP 1927 – National Museum in Warsaw.jpg|Czwórka, 1881, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – Cossacks in the March – MNK II-a-830 – National Museum Kraków.jpg|link=|Pochód Kozaków, 1881–1887, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – Rushing cart driven by a Jew – MP 1889 MNW – National Museum in Warsaw.jpg|link=|Pędzący wóz z woźnicą Żydem, 1882, Muzeum Narodowe w Warszawie
Plik:Józef Chełmoński – A Cossack – MNK II-a-452 – National Museum Kraków.jpg|link=|Kozak, 1882, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Jozef Chelmonski – Coachman – MNK III-r.a-1651 (124580).jpg|link=|Woźnica, 1883–1893, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – Forest Truck – MNK II-a-432 – National Museum Kraków.jpg|Droga w lesie, 1887, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Jozef Chelmonski – Courtship – MNK III-r.a-13229 (353184).jpg|link=|Zaloty, 1887, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Jozef Chelmonski – Porter – MNK III-r.a-1345 (146154).jpg|link=|Tragarz, 1888, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Jozef Chelmonski – Old Elderly man from Warsaw – MNK III-r.a-1650 (124524).jpg|link=|Dziad warszawski, 1888, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Jozef Chelmonski – Zyd warszawski – MNK III-r.a-6723 (505612).jpg|link=|Żyd warszawski, 1888, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Chełmoński Partridges in the snow.png|Kuropatwy na śniegu, 1891, Muzeum Narodowe w Warszawie
Plik:Józef Chełmoński – Morning Star – MNK II-a-429 – National Museum Kraków.jpg|Jutrzenka, 1891, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – Dawn – MNK II-a-826 – National Museum Kraków.jpg|Świt, 1892, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – Thunderstorm – MNK II-a-237 – National Museum Kraków.jpg|Burza, 1896, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – Cowherd – MNK II-a-430 – National Museum Kraków.jpg|Owczarek, 1897, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński, Bociany.jpg|Bociany, 1900, Muzeum Narodowe w Warszawie
Plik:Jozef Chelmonski – Matka – Teka Polskich Grafikow – MNK III-ryc.-7598 (153431).jpg|link=|Matka – Teka polskich grafików, 1903, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Jozef Chelmonski – Glowka – Teka Polskich Grafikow – MNK III-ryc.-7599 (153512).jpg|link=|Główka – Teka polskich grafików, 1903, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – On the Farm – MNK II-a-428 – National Museum Kraków.jpg|Na folwarku, 1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński – The Dniester River at Night – MNK II-a-414 – National Museum Kraków.jpg|Dniestr w nocy, 1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
Plik:Józef Chełmoński, Krzyż w zadymce.jpg|Krzyż w zadymce, 1907, Muzeum Narodowe w Warszawie
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
* Tadeusz Dobrowolski: Nowoczesne malarstwo polskie, tom II, Wrocław – Kraków, 1960
* Wydanie 3 nakładem Wydawnictwa Bellona, Warszawa 2014.
*
* Halina Cękalska-Zborowska: Wieś w malarstwie i rysunku naszych artystów, Warszawa 1969, wyd. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza
* Pia Górska: Paleta i pióro, Kraków, 1956
* Rzecz o sławnych Łowiczanach, Łowicz 2006, wyd. POLIGRAFIA s.j.
* Jarosław Iwaszkiewicz: Sąsiad z Kuklówki Sąsiad z Kuklówki, seria „Rozmowy o książkach”, „Życie Warszawy”, 1966, nr 44, z 20–21 lutego, s. 4
* Jarosław Iwaszkiewicz: Rozmowy o książkach, Warszawa 1968, wyd. „Iskry”
* Helena Modrzejewska: Wspomnienia i wrażenia, Przekład M. Promińskiego, Kraków 1957
* Kazimierz Molendziński: Ze studiów nad twórczością Józefa Chełmońskiego. Trzy nieznane szkicowniki, Nike, 1937, R.I
* Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających – malarze, rzeźbiarze, graficy, tom I, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1971, Ossolineum
* Jan Wegner: Józef Chełmoński w świetle korespondencji, Państwowy Instytut Sztuki, Źródła do Dziejów Sztuki Polskiej pod redakcją Andrzeja Ryszkiewicza, tom VI, Wrocław, 1953, wyd. Ossolineum
* Jan Wegner: Akt urodzenia Józefa Chełmońskiego, Życie Łowickie 1932, nr 29
* Jan Wegner: Do charakterystyki Chełmońskiego, w: Józefowi Chełmońskiemu w hołdzie ziemia łowicka [b.m.], kwiecień 1934
Linki zewnętrzne
* [http://www.i-mnk.pl/strona_glowna.php?autor=7 Józef Chełmoński w iMNK – Wirtualnym Muzeum Narodowym w Krakowie]
* [http://polskidomaukcyjny.com.pl/blogs/publikacje/16753144-jozef-chelmonski-zycie-i-tworczosc-czesc-i Józef Chełmoński: życie i twórczość cz. 1]
Kategoria:Absolwenci i studenci Akademii Sztuk Pięknych w Monachium
Kategoria:Polscy malarze XIX wieku
Kategoria:Polscy malarze realizmu
Kategoria:Artyści związani z Łowiczem
Kategoria:Urodzeni w 1849
Kategoria:Zmarli w 1914
Kategoria:Polska szlachta
Kategoria:Biografie kanonu polskiej Wikipedii
