Jidysz
Jidysz (jid. jidisz, co oznacza „żydowski”) to język Żydów aszkenazyjskich, który powstał około X wieku w południowych Niemczech. Jego rozwój miał miejsce na bazie dialektów staro- i średnio-wysoko-niemieckich, z wpływami hebrajskimi, słowiańskimi oraz romańskimi. Jidysz bywa też określany jako mame-loszn („język matczyny”) lub loszn-aszkenaz („język aszkenazyjski”).
Pismo
Jidysz zapisywany jest tradycyjnie alfabetem hebrajskim w sposób fonetyczny, uwzględniającym samogłoski. Niekiedy stosuje się także alfabet łaciński, głównie w transkrypcji fonetycznej. Współczesna romanizacja, opracowana przez instytut YIVO, stanowi międzynarodowy standard.
Historia
Po przybyciu do doliny Renu Żydzi przestali posługiwać się hebrajskim i aramejskim. Ich nowym językiem stał się zróżnicowany dialekt, który z czasem ewoluował w jidysz. Migracje na tereny słowiańskie oraz kontakty handlowe wpłynęły na jego kształt, wprowadzając elementy słowiańskie. W 1991 roku izraelski badacz opublikował artykuł sugerujący, że jidysz może mieć korzenie w językach łużyckich, co jednak nie zyskało szerokiego uznania w środowisku naukowym.
Piśmiennictwo
Pierwszy znany tekst w jidysz pochodzi z 1272 roku. Rozkwit literatury jidysz miał miejsce od końca XIX wieku do II wojny światowej, a jidyszowy PEN Club powstał w 1927 roku.
Czasy powojenne i współczesne
Po wojnie publikacje w jidysz kontynuowały działalność, m.in. „Dos Naje Leben” i „Fołks Cajtung”. Obecnie szacuje się, że językiem jidysz posługuje się około 5 milionów osób, głównie w USA, Izraelu, Rosji i Europie Wschodniej. Instytut YIVO, założony w 1925 roku, odgrywa kluczową rolę w badaniach nad jidysz oraz kulturą żydowską.
Znani pisarze i poeci
- Isaac Bashevis Singer
- Mendele Mojcher Sforim
- Chaim Grade
- Mosze Kulbak
- Abraham Suckewer
Dialekty
Jidysz dzieli się na dwie główne odmiany: zachodnią (wymarłą) i wschodnią. Współczesny jidysz oparty jest głównie na dialekcie wschodnim, w tym polskim, litewskim i ukraińskim. Po II wojnie światowej pojawiły się nowe odłamy, takie jak Yinglish, łączące jidysz z angielskim. Standard YIVO jest najważniejszym systemem ortograficznym dla jidysz.
