Ekonomia – Dobra Stołowe
Ekonomia, znana również jako dobra stołowe (łac. bona mensae regiae), to część dóbr królewskich wydzielonych w latach 1589–1590, przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb króla i skarbu nadwornego. W przeciwieństwie do innych dóbr królewskich, które były oddawane starostom jako uposażenie, dobra stołowe miały charakter stricte królewski.
Historia Dóbr Królewskich
W XV i XVI wieku władcy z dynastii Jagiellonów znacznie uszczuplili swoje dobra królewskie, nadając je współpracownikom jako nagrody lub wynagrodzenia. W Koronie rozdano 58 miast i 661 wsi. Choć starostwa były nadawane dożywotnio, często pozostawały w rodzinach, co prowadziło do ich faktycznej utraty przez państwo. W połowie XVI wieku średnia szlachta zaczęła dostrzegać problem związany z pozbawieniem państwa dochodów, co skłoniło jej do domagania się zwrotu nieprawnie zajętych dóbr.
Sejm i Lustracje
Na sejmie w latach 1562–1563 szlachta zażądała egzekucji dóbr w zamian za zgodę na podatki na wojnę w Inflantach. Uchwała sejmu nakładała obowiązek lustracji dóbr królewskich co pięć lat, z wyjątkiem dóbr na Litwie, które były chronione przez tamtejszą magnaterię.
Podział Skarbu
W XVI wieku uformował się podział na skarb królewski i skarb państwowy. Dochody z ekonomii trafiały do skarbu nadwornego, z którego korzystał król. Uformowało się dziewięć ekonomii, obejmujących 21 miast i 312 wsi, generujących roczny dochód rzędu 60 tys. zł. Do dóbr stołowych wpływały także dochody z żup solnych, ceł oraz mennicy.
Zakazy i Dochody
Rozdawanie ekonomii było formalnie zakazane, jednak królowie, tacy jak Władysław IV Waza, czasami lekceważyli te regulacje. Od 1563 roku część dochodów z królewszczyzn (kwarta, czyli 1/4) przekazywano Skarbowi Rzeczypospolitej na opłacenie wojska kwarcianego.
Największe Ekonomie
W XVII i XVIII wieku do najbardziej dochodowych ekonomii w Koronie należały:
- Sambor
- Malbork
- Krakowskie wielkorządy (dobra królewskie zarządzane przez wielkorządcę z Niepołomicami)
W Wielkim Księstwie Litewskim z kolei wyróżniały się Grodno i Mohylew.
