Balaton, Jezioro Błotne – największe jezioro Węgier i zarazem Europy Środkowej, położone w południowo-zachodnich Węgrzech, w obrębie komitatów Somogy, Veszprém i Zala, na Nizinie Panońskiej, u południowych podnóży Lasu Bakońskiego, około 80 km od Budapesztu.
Nazwa
W języku węgierskim jezioro jest znane jako Balaton, po łacinie jako Lacus Pelso, po niemiecku – Plattensee, po słowacku – Blatenské jazero, po serbsko-chorwacku jako Blatno Jezero, Блатно Језеро.
Nazwa pochodzi od słowiańskiego rdzenia boltьno(-je ezero), które oznacza „błotne (jezioro)”.
Nazwa łacińska i niemiecka oznaczają „płytkie jezioro”.
Dzieje jeziora
Na podstawie analizy pyłkowej osadów z dna Balatonu stwierdzono, że jest on młodym jeziorem, powstałym w obecnej postaci dopiero ok. 20 tysięcy lat temu. Chociaż po prekambrze morze zalewało tereny dzisiejszego jeziora czterokrotnie (w karbonie, permie i dwukrotnie w trzeciorzędzie – ostatni raz w plejstocenie) dzisiejszy Balaton nie jest śladem żadnej z tych transgresji. Powstałe wówczas tzw. Morze Panońskie na skutek wypiętrzania się terenu przekształciło się z czasem w płytkie jezioro śródlądowe, które zasypywane przez osady rzeczne i eoliczne podzieliło się wkrótce na mniejsze, zanikające jeziora i bagna.
Ruchy pionowe skorupy ziemskiej, związane z wypiętrzaniem się Karpat, spowodowały jej spękanie i uaktywniły procesy wulkaniczne. Wydostająca się na powierzchnię lawa krzepła tworząc pokrywy lawowe o miąższości 60–80 m i nieco wyższe stożki wulkaniczne. Istnieją one do dziś w postaci bazaltowych wzgórz usytuowanych wzdłuż północnego brzegu jeziora (w miejscowościach Tihany, Somló, Badacsony i Szent-György).
W końcu plejstocenu, na skutek zapadania się terenu wzdłuż uskoków równoległych do południowej krawędzi Lasu Bakońskiego, powstał rów tektoniczny, w którym uformowała się misa obecnego jeziora. Uskok północny pokrywa się mniej więcej z linią obecnego północnego brzegu jeziora, co objawia się nagłym obniżeniem się dna do 3–4 m poniżej lustra wody. Uskok południowy jest natomiast znacznie odsunięty w głąb jeziora, dzięki czemu południowemu brzegowi towarzyszą szerokie na 500–1000 m płycizny.
Poziom wody w dawnym Balatonie nie był stabilny. W okresach suchych jezioro wysychało niemal zupełnie, natomiast w okresach pluwialnych ponownie napełniało się wodą, której poziom przewyższał nawet o 6–8 metrów współczesne położenie tafli wody (czego śladem są dostrzegalne tarasy abrazyjne). Erozja wodna zniszczyła z czasem progi dzielące odrębne wklęsłości, a osady wyrównały w znacznym stopniu dno zbiornika.
Geografia
Balaton jest wąskim jeziorem, wydłużonym w kierunku z południowego zachodu na północny wschód. Jego długość wynosi 77 km, szerokość od 4 (w części zachodniej) do 14 km (w części wschodniej). Najmniejsza szerokość w przesmyku koło półwyspu Tihany wynosi 1,5 km. Powierzchnia tafli jeziora liczy 592 km². Balaton jest płytkim jeziorem. Jego średnia głębokość wynosi ok. 3 m, a największą głębokość (12,2 m) stwierdzono w tzw. Studni Tihańskiej u zakończenia półwyspu Tihany. Lustro wody leży na wysokości ok. 104 m n.p.m.
W tym samym rowie tektonicznym, co Balaton, na jego przedłużeniu, leżą jeszcze dwa jeziora o podobnym charakterze: Velence (węg. Velencei-tó) na północny wschód i Mały Balaton na południowy zachód od Balatonu
}}
Bibliografia
*
* Kalisiewicz Dariusz: Balaton znany i nieznany, w: „Poznaj Świat” R. XXXIII, nr 4 (387), kwiecień 1985, s. 12–14.
Linki zewnętrzne
* [https://balaton.hu/ Oficjalna strona internetowa]
Kategoria:Jeziora na Węgrzech
Kategoria:Obszary Ramsar na Węgrzech
Kategoria:Ostoje ptaków IBA
