W latach 30. XX wieku, zanim na Pomorzu wybuchła wojna i miała miejsce tzw. krwawa jesień, Gdańsk był sceną brutalnych aktów przemocy skierowanych przeciwko Polakom oraz punktem zapalnym w szpiegowskiej rywalizacji pomiędzy Warszawą a Berlinem. W Wolnym Mieście zaobserwowano narastającą falę nacjonalizmu, która wyprzedzała niepokojące zjawiska obserwowane w Niemczech. Codziennie szowinizm nazistowski dawał się we znaki polskiej mniejszości, która stawała się ofiarą rosnącego wrogości.
POWSTANIE WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA
Autonomiczne Wolne Miasto Gdańsk zostało utworzone w 1920 roku na mocy traktatu wersalskiego. Było to rozwiązanie budzące kontrowersje i uznawane za „bombę z opóźnionym zapłonem”. Wydarzenia wczesnych lat 30. – rozwój nazizmu, represje wobec Polaków, łamanie postanowień traktatu oraz brak reakcji ze strony międzynarodowych władz – stanowiły zapowiedź polityki Hitlera oraz wskazywały na porażkę społeczności międzynarodowej. Gwarantem ustroju politycznego Gdańska była Liga Narodów, a Rzeczpospolita posiadała tu istotne prawa, w tym kompetencje do prowadzenia polityki zagranicznej.
NACJONALIZM I PRZEŚLADOWANIA
Publicysta Paweł Hulka-Laskowski w 1939 roku stwierdził: „Niemcy nie potrzebują Gdańska jako portu, bo mają inne porty. Próbują zdobyć Gdańsk, aby zdusić Polskę”. Przed przybyciem Alberta Forstera, kluczową postacią w ruchach niemieckich był Arthur Greiser, który zainicjował struktury NSDAP w Gdańsku. W 1933 roku NSDAP liczyła już 21 tysięcy członków. W trakcie kampanii wyborczej w 1930 roku, Gdańsk odwiedzili Hermann Göring i Joseph Goebbels, apelując do rodaków hasłem „Polska precz”. Po niezliczonych atakach na polskie lokale, narodowi socjaliści zdobyli 12 mandatów w 72-osobowej izbie, szybko zmieniając się w legalną władzę.
MEDIA I PROPAGANDA
Radykalizacja ideologii nazistowskiej uwidaczniała się w prasie, z „Danziger Beobachter” na czołowej pozycji. Już w 1930 roku zaczęto używać propagandowych haseł nawołujących do odbudowy „Rzeszy” i deprecjonujących traktat wersalski. Artukuły, w tym i te autorstwa samego Hitlera, jasno określały orientację niemiecką ku Wschodowi, z zamiarem przyłączenia Gdańska do Rzeszy. Forster nawoływał do wspierania nazistów, aby Gdańsk „pozostał niemiecki”. Nakład gazet wzrastał z 20 do ponad 60 tysięcy egzemplarzy, a w treści nie brakowało oszczerstw i nawoływań do przemocy.
REPRESJE I PRZESLADOWANIA
W Gdańsku panowały brutalne represje wymierzone w Polaków. Uczniowie byli atakowani za używanie ojczystego języka, a Polskie instytucje stawały się obiektami coraz śmielszych ataków. Szczególnie dramatycznym incydentem była śmierć Bolesława Styrbickiego, polonijnego działacza zamordowanego w 1931 roku. Po 1933 roku, kiedy Hitler objął urząd kanclerza, sytuacja polskiej mniejszości pogorszyła się, a Niemcy poczuli jeszcze większą bezkarność. Polacy byli zastraszani, co sprawiało, że wielu z nich ukrywało swoje pochodzenie.
TPOLEP SZPIEGOWSKI
W okresie tym toczyła się tajna wojna dyplomatyczna. Polski wywiad, choć poddany silnej presji, podejmował próby działania. Kapitan Jan Henryk Żychoń, dowódca gdańskiej ekspozytury, raportował o stałym łamaniu traktatu przez Niemców. W 1931 roku planowano porwanie Żychonia przez Abwehrę, a działania szpiegowskie Polaków przynosiły rezultaty. Operacja „Wózek” umożliwiła zdobycie 60 proc. materiałów wywiadowczych na kierunku niemieckim, co pokazuje determinację polskiego wywiadu pomimo trudności.
W obliczu wzrastających napięć i coraz bardziej otwartej wrogości, zarówno Polacy, jak i Niemcy całkowicie zanurzeni w te warunki polityczne, tworzyli historyczny kontekst dla rozwoju wydarzeń, które miały wkrótce wstrząsnąć Europą. Jak to się skończy? Historia ruszy do przodu, ale dramat gdańskiej mniejszości w tej skomplikowanej grze mocarstw będzie zawsze przypominać o okrucieństwie czasów mijających.
