Sztuka wczesnopiastowska
Sztuka wczesnopiastowska rozwinęła się na ziemiach polskich w X wieku do połowy XI wieku. Termin ten, wprowadzony przez prof. Lecha Kalinowskiego, odnosi się do zjawisk sztuki przedromańskiej i romańskiej, szczególnie przed najazdem czeskiego księcia Brzetysława w 1038 roku. Przyjęcie chrześcijaństwa przyniosło budowę pierwszych kościołów i rozwój sztuki przedromańskiej, a także przyjęcie nowych form i technik zdobienia.
W architekturze pojawiły się pierwsze kamienne świątynie oraz rezydencje władców, kontynuując jednocześnie starsze tradycje budowy grodów. Wczesnopiastowskie budowle nie przetrwały do dziś, jednak badania archeologiczne ujawniają wiele cennych informacji na temat tego okresu, w tym wpływy sztuki śródziemnomorskiej i karolińskiej.
Palatia w Gieczu, Poznaniu, Ostrowie Lednickim i Przemyślu
- Giecz: Budowa palatium rozpoczęła się pod koniec X wieku, ale nigdy nie została ukończona. Odkryte fundamenty wskazują na prostokątny układ i obecność kościołów z XI wieku.
- Ostrów Lednicki: Palatium zbudowano za czasów Mieszka I. Wykopaliska ujawniają trzy fazy budowy, w tym centralną budowlę na planie krzyża greckiego, która mogła pełnić funkcję baptysterium.
- Poznań: Odkrycia z 1999 roku ujawniły palatium z lat 40. i 50. X wieku, przypuszczalnie podobne do budowli na Ostrowie Lednickim.
- Przemyśl: Palatium datowane na przełom X i XI wieku, z hipotezami funkcji jako siedziba księcia lub monaster.
Wawel
Na Wzgórzu Wawelskim odkryto trzy budowle z okresu przed Kazimierzem Odnowicielem oraz pozostałości Sali o 24 słupach, która mogła pełnić rolę palatium. Z czasów Odnowiciela pochodzi kościół św. Gereona, trójnawowy z kryptą.
Kościoły w Poznaniu i Gnieźnie
- Katedra poznańska: Zbudowana przed 968 rokiem, z pozostałościami dolnych partii kościoła. Wcześniejsza budowla na tym miejscu mogła być baptysterium.
- Katedra w Gnieźnie: Związana z kultem św. Wojciecha, istniała przed budową obecnej katedry.
- Kolegiata w Tumie: Posiada pozostałości pierwszego polskiego opactwa benedyktynów, założonego prawdopodobnie w 997 roku.
Wszystkie te elementy ukazują dynamiczny rozwój sztuki wczesnopiastowskiej, łączący tradycje lokalne z wpływami zewnętrznymi, co miało kluczowe znaczenie dla kształtowania się kultury wczesnośredniowiecznej Polski.
