Getto warszawskie

|rozpoczęcie działalności = 2 października 1940
|zakończenie działalności = 16 maja 1943
|terytorium = Polska pod okupacją III Rzeszy
|miejsce = Warszawa
|pierwotne przeznaczenie =
|powierzchnia = (1940) 307
|komory gazowe =
|liczba podobozów =
|liczba więźniów = ~ 450 tysięcy
|narodowość więźniów = Żydzi
|liczba ofiar = ~ 400 tysięcy
|liczebność personelu =
|komendanci =
|wyzwoliciel =
|data wyzwolenia =
|upamiętnienie =
|kod mapy = Warszawa#Niemcy
|wariant mapy = III Rzesza
|współrzędne =
|commons = Category:Warsaw Ghetto
|www =
}}
z 24 listopada 1939 o wprowadzeniu znakowania Żydów]]
]]
(marzec 1940)]]
róg ul. Żelaznej)]]
przy ul. Grzybowskiej 26/28, do sierpnia 1942 siedziba warszawskiego Judenratu. Tutaj 23 lipca 1942 popełnił samobójstwo Adam Czerniaków]]
(sierpień 1940)]]
]]
, jedna z czterech tego typu budowli wzniesionych w warszawskim getcie]]
, 1941)]]
, 1941)]]
z 17 listopada 1941 o wykonaniu pierwszego wyroku śmierci na ośmiu Żydach za „nieuprawnione opuszczenie dzielnicy żydowskiej”]]
(1941). Widoczna leżąca ofiara głodu]]
]]
z 10 listopada 1941 o karze śmierci za „nieuprawnione opuszczenie żydowskich dzielnic mieszkaniowych”]]
]]
]]
z 16 listopada 1942 w sprawie utworzenia sześciu gett szczątkowych w dystrykcie warszawskim]]
. Płonące podpalone przez Niemców kamienice przy ulicy Zamenhofa]]
wśród ruin getta]]
]]
Getto warszawskie – getto dla ludności żydowskiej utworzone przez władze niemieckie w Warszawie 2 października 1940, a zamknięte i odizolowane od reszty miasta 16 listopada 1940. Było największym gettem w Generalnym Gubernatorstwie i całej okupowanej Europie. W kwietniu 1941 w obrębie murów „dzielnicy zamkniętej” mieszkało ok. 450 tys. osób.
W wyniku wielkiej akcji deportacyjnej, trwającej od 22 lipca do 21 września 1942, ok. 75% mieszkańców getta zostało wywiezionych i zamordowanych w obozie zagłady w Treblince. W sierpniu 1942 południowa część getta (tzw. małe getto) została włączona do „aryjskiej” części miasta. W części północnej pozostało ok. 60 tys. Żydów. Większość z nich pracowała w działających w getcie niemieckich zakładach produkcyjnych (tzw. szopach).
Getto zostało zlikwidowane po powstaniu w maju 1943. Po wywiezieniu pozostałych przy życiu mieszkańców do Treblinki oraz obozów w dystrykcie lubelskim zabudowa „dzielnicy żydowskiej” została na rozkaz Niemców zburzona.
Łączna liczba ofiar getta warszawskiego szacowana jest na ok. 400 tys. osób, z czego ok. 92 tys. zginęło lub zmarło w Warszawie (głównie ofiary głodu i chorób), a ok. 300 tys. w obozie zagłady w Treblince i w trakcie dwóch akcji wysiedleńczych. Dawni mieszkańcy getta stanowili także dużą część ofiar akcji „Erntefest” przeprowadzonej w obozach w dystrykcie lubelskim w listopadzie 1943.

Położenie żydowskich mieszkańców Warszawy do listopada 1940

W 1938 w Warszawie mieszkało 368 394 Żydów, co stanowiło 29,1% mieszkańców stolicy. W 1939 Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie oraz drugim – po Nowym Jorku – na świecie.
Podczas obrony miasta we wrześniu 1939 dzielnica żydowska była bombardowana przez Niemców ze szczególną zaciekłością.
Według spisu ludności żydowskiej, przeprowadzonego 28 października 1939 na polecenie niemieckich władz okupacyjnych, w Warszawie mieszkało wtedy 359 827 Żydów. Pomimo wpłacenia 300 tys. zł kontrybucji, wszyscy aresztowani 21 listopada 1939 zostali zamordowani.

Dyskryminacja społeczna i ekonomiczna

Prześladowania ludności żydowskiej rozpoczęły się natychmiast po wkroczeniu wojsk niemieckich do miasta 1 października 1939.
Po utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa (26 października) władze niemieckie rozpoczęły wydawanie kolejnych zarządzeń dyskryminujących żydowskich mieszkańców stolicy oraz sankcjonujących pierwsze represje. Zablokowano konta bankowe i depozyty należące do Żydów, ograniczając wypłaty do 250 zł tygodniowo i wprowadzając jednocześnie zakaz posiadania gotówki powyżej 2000 zł. Zarządowi Miejskiemu zakazano udzielania pomocy ludności żydowskiej i nakazano zwolnienie żydowskich pracowników.
W listopadzie 1939 żydowskie przedsiębiorstwa objęto przymusowym zarządem komisarycznym (co w praktyce oznaczało wywłaszczenie). W grudniu lombardom zakazano zwracania Żydom zastawionych przedmiotów. W tym samym miesiącu wprowadzono obowiązek rejestracji żydowskiego majątku oraz przymus pracy dla Żydów – mężczyzn w wieku od 14 do 60 lat. Przed utworzeniem getta Żydzi pracowali w ok. 130 miejscach na terenie Warszawy (tzw. placówkach), m.in. obiektach należących do policji, wojska, kolei i poczty, a także przy odgruzowywaniu i oczyszczaniu miasta. Przymus pracy wynosił dwa dni w tygodniu, a praca, często połączona z biciem i szykanami, trwała do 12 godzin dziennie. W sierpniu 1940 obowiązkowi pracy przymusowej podlegało 105 tys. Żydów.
W latach 1940–1943 Niemcy przymusowo zatrudniali Żydów przy budowie wałów przeciwpowodziowych na prawym brzegu Wisły od fortu Śliwickiego do Rajszewa; wielu z nich zginęło i zostało tam pogrzebanych. Jeden z obozów pracy, w którym mieszkali, znajdował się w Piekiełku.
Zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera z 24 listopada 1939 r. Żydzi w wieku od 12 lat zostali objęci obowiązkiem noszenia na prawym „przedramieniu ubrania wierzchniego” białej opaski, na której „narysowana ma być żydowska niebieska gwiazda”. Na potrzeby tego wymogu określono, że Żydem jest osoba „wyznania żydowskiego”, jak również taka, której przynajmniej jedno z rodziców było lub jest Żydem. Jednakże równoczesnym aktem wyższego rzędu, tj. rozporządzeniem Generalnego Gubernatora, wprowadzono na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa obowiązek noszenia na prawym rękawie odzieży wierzchniej białej opaski z niebieską „gwiazdą syjonu” (Gwiazda Dawida) przez wszystkich Żydów już powyżej 10. roku życia. Wprowadzenie opasek pogorszyło sytuację Żydów, gdyż ułatwiało zatrzymywanie do robót przymusowych, rabunek mienia oraz szykany. Wraz z coraz surowszymi karami za nieprzestrzeganie nakazu noszenia opasek wzrastało także zagrożenie szantażami ze strony szmalcowników.
Symbolem Gwiazdy Dawida zaczęto także znakować sklepy i warsztaty żydowskie.
Późniejszym rozporządzeniem Generalnego Gubernatora uściślono pojęcie Żyda w rozumieniu przepisów okupacyjnych. Według odpowiedniego aktu z 24 lipca 1940, Żydem była każda osoba, będąca byłym obywatelem polskim lub osobą bez przynależności państwowej, jeżeli posiadała co najmniej troje dziadków „pochodzenia czysto żydowskiego” (za Żyda „pochodzenia czysto żydowskiego“ uznano bezwzględnie każdego z dziadków, który należał do żydowskiej gminy wyznaniowej). Osoba, której dwoje dziadków było „pochodzenia czysto żydowskiego”, również była uważana za Żyda, o ile spełniała jeden z dodatkowych warunków wyszczególnionych w rozporządzeniu, tj. jeżeli należała do żydowskiej gminy wyznaniowej 1 września 1939 lub po tej dacie albo pozostawała w związku małżeńskim z Żydem, albo urodziła się po 31 maja 1941 z obcowania pozamałżeńskiego z Żydem. Ponadto za Żyda uważano każdego, kto był Żydem według przepisów prawnych obowiązujących w Rzeszy.
W styczniu 1940 zamknięto synagogi (zakazując jednocześnie zbiorowych modłów w mieszkaniach prywatnych), a w lutym przedsiębiorcom nakazano zwolnienie żydowskich pracowników. W połowie 1940 rozpoczęto przejmowanie kamienic należących do Żydów, a także obiektów i przedsiębiorstw związanych z ochroną zdrowia, m.in. aptek i gabinetów dentystycznych. Zamknięto także żydowskie księgarnie i biblioteki. Cofnięto koncesje żydowskim dorożkarzom, lekarzom-Żydom zabroniono leczenia „aryjskich” pacjentów, a pacjentów-Żydów usunięto z miejskich szpitali. Żydzi zostali także wyłączeni z systemu ubezpieczeń społecznych. Chcąc nadać tej decyzji pozory legalności, komisaryczny dziekan rozwiązanej w grudniu 1939 Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie volksdeutsch Edward Wilhelm von Wendorff zarządził głosowanie w tej sprawie wśród 15 najbardziej znanych warszawskich adwokatów, wchodzących w skład tzw. Rady Przybocznej, powołując się na odpowiednie artykuły konwencji haskiej. Zgodnie z zapowiedzią, głosujących na „nie” skreślono z listy adwokatów. Ponieważ Polacy w dalszym ciągu próbowali dowieść, że dokonane wykluczenie Żydów z zawodu jest z punktu widzenia prawa niedopuszczalne, „w rezultacie tego ataku przeciw zarządzeniom niemieckiej administracji sądowniczej” dokonano aresztowań wśród członków warszawskiej palestry.
W lipcu 1940 Żydom zakazano wstępu do miejskich parków, siadania na ławkach w miejscach publicznych oraz chodzenia po reprezentacyjnych ulicach miasta. Od września 1940 Żydzi mogli korzystać wyłącznie ze specjalnych wagonów tramwajowych z biało-żółtymi lub żółtymi tarczami numerowymi, oznaczonymi dodatkowo tablicą z Gwiazdą Dawida za przednią szybą oraz tablicą „Nur für Juden – Tylko dla Żydów” w górnej części jednego z okien. Ludności żydowskiej całkowicie zakazano także korzystania z 15 linii tramwajowych oraz jednej linii autobusowej.
Od czerwca 1940 Żydzi zaczęli być dyskryminowani jeżeli chodzi o długość godziny policyjnej. Została ona wtedy przesunięta – ale tylko dla ludności „aryjskiej” – z 21 na 22. Po jej kolejnym przesunięciu w październiku 1940 (z okazji pierwszej rocznicy utworzenia Generalnego Gubernatorstwa) z 22 na 23, Żydzi mogli pozostawać na ulicach poza murami tworzonego getta do 19, a w obrębie jego murów – do 21. Zmieniono także nazwy warszawskich ulic upamiętniające zasłużonych dla polskiej historii i kultury Żydów m.in. Ludwika Zamenhofa, Bera Meiselsa oraz Berka Joselewicza.

Judenrat

4 października (według innego źródła 7 października. Funkcję wiceprzewodniczącego Rady objął Marek Lichtenbaum.
Judenrat miał bardzo rozbudowaną, skomplikowaną i zmieniającą się w czasie strukturę. Grupy chuliganów wybijały szyby wystawowe, rabowały żydowskie sklepy i mieszkania oraz biły na ulicach przechodniów z opaskami z gwiazdą Dawida. Mieszkańcy Warszawy na ogół pozostawali bierni wobec czynnych napadów na Żydów. Wydarzenia, prawdopodobnie inspirowane przez Niemców, były przez nich filmowane jako dowód antysemickich postaw polskiego społeczeństwa. Pomogły także uzasadnić utworzenie getta koniecznością ochrony Żydów przed atakami ze strony Polaków. Dochodziło do nich jednak nadal, chociaż już na znacznie mniejszą skalę, w kolejnych miesiącach.

Przygotowania do utworzenia getta

W styczniu 1940 w urzędzie gubernatora dystryktu warszawskiego powstał Wydział Przesiedleń (Umsiedlung), którego kierownikiem został SA-Standartenführer Waldemar Schön. Ten wydział koordynował działania związane z utworzeniem getta.
Proces izolowania północno-zachodniej części śródmieścia, tzw. dzielnicy północnej, która od XIX wieku była w większości zamieszkana przez ludność żydowską, ze względu na groźbę rzekomej epidemii, rozpoczął się na początku 1940 roku. Nie zostały one jednak zrealizowane z uwagi na konieczność przesiedlenia ok. 600 tys. osób. W kolejnych tygodniach prace nad planami utworzenia getta w Warszawie zostały wstrzymane ze względu na plany przesiedlenia po zakończeniu wojny wszystkich europejskich Żydów na Madagaskar. Jednak ze względu na sytuację wojenną III Rzeszy, w sierpniu prace nad utworzeniem getta ponownie wznowiono.
Wiosną 1940 podjęto decyzję o budowie wokół zamieszkałego w większości przez Żydów „terenu epidemicznego” murów, mających pełnić funkcję ochronną dla mieszkańców pozostałej części miasta. 27 marca 1940, w czasie trwających w mieście zajść antyżydowskich, Rada Żydowska otrzymała od Niemców mapę określającą granice „obszaru zamkniętego z powodu zarazy“ wraz z rozkazem rozpoczęcia budowy murów w zaznaczonych na niej miejscach. Przedstawicielom Rady Niemcy oświadczyli, że „mury są po to, aby Żydów bronić przed ekscesami“ i zakończyły w pierwszej dekadzie czerwca tego roku. Równocześnie zakończono rozmieszczanie na obrzeżach Seuchensperrgebiet dwujęzycznych tablic ostrzegawczych. Przewodniczący Judenratu Adam Czerniaków podjął starania o zaciągnięcie pożyczki w wysokości 160 tys. zł na sfinansowanie ich budowy w Banku Dyskontowym. Tę informację ogłoszono przez uliczne megafony 12 października.
Zgodnie z zarządzeniem Fischera, w dzielnicy żydowskiej mieli zamieszkać wszyscy Żydzi mieszkający w Warszawie lub przesiedlający się do niej, natomiast zamieszkującym w niej Polakom nakazano przenieść się do pozostałego obszaru miasta, z wyłączeniem tzw. dzielnicy niemieckiej. Przesiedlenie Żydów do dzielnicy żydowskiej oraz wysiedlenie z niej Polaków miało zakończyć się do 31 października 1940, jednak ten termin przedłużono później do 15 listopada. Był to niespotykany wcześniej ruch ludności w granicach administracyjnych miasta. Z obszaru zamykanej dzielnicy żydowskiej do dzielnicy niemieckiej musiało się również przenieść ok. 700 volksdeutschów. Lokatorów zmieniło 11 567 mieszkań „aryjskich” w tworzonym getcie oraz ok. 13 000 mieszkań żydowskich na terenie Warszawy. Przebywanie Żydów po „stronie aryjskiej“ zostało zakazane i mogły je opuszczać wyłącznie osoby posiadające przepustki lub wchodzące w skład kolumn roboczych zatrudnianych poza gettem. Tego samego dnia rozpoczęto akcję poszukiwania pozostających po stronie „aryjskiej” Żydów, w wyniku której ujęto i skierowano do getta 11 130 osób. W tym samym czasie przejęto i opróżniono 3770 żydowskich sklepów. Jej komendantem został Józef Andrzej Szeryński.

Konwertyci w getcie

Według różnych szacunków w momencie zamknięcia getta w listopadzie 1940 przebywało tam od ok. 2 tys. do ok. 5 tys. katolików. W styczniu 1941 w dzielnicy zamkniętej znajdowało się 1540 katolików i 221 osób przynależących do innych kościołów chrześcijańskich. Wiele z tych osób uważało się za Polaków (chrześcijan), ale ze względu na nazistowskie kryteria rasowe zostali sklasyfikowani przez władze niemieckie jako Żydzi. W granicach getta znalazły się trzy kościoły: kościół Wszystkich Świętych, kościół św. Augustyna i kościół Narodzenia NMP. W pomoc Żydom zaangażował się proboszcz parafii Wszystkich Świętych w Warszawie, Marceli Godlewski. Pomógł m.in. Ludwikowi Hirszfeldowi, Louisowi-Christophe Zaleskiemu-Zamenhofowi i Wandzie Zamenhof-Zaleskiej.

Funkcjonowanie getta do lipca 1942

Nadzór władz niemieckich

Od stycznia 1940 nadzór nad sprawami żydowskimi i tworzonym gettem sprawował Wydział Przesiedleń (Umsiedlung) w Urzędzie Szefa Dystryktu kierowany przez Waldemara Schöna. W połowie marca 1941 Wydział Przesiedleń został rozwiązany, a na jego miejsce powołano Urząd Komisarza Żydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Warszawie. Nadzór nad sprawami gospodarczymi, w tym wymianą towarową z dzielnicą zamkniętą, sprawował Urząd Rozrachunkowy (Transferstelle), kierowany przez Maxa Bischofa.
W praktyce getto kontrolowały także warszawskie SS i policja, tworząc w dzielnicy zamkniętej swoją nieoficjalną agenturę – kierowany przez Abrahama Gancwajcha Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją, nazywany przez mieszkańców getta, od adresu urzędu (ul. Leszno 13), „Trzynastką”.
Do kwietnia 1942 warszawskie Gestapo nie przeprowadzało w getcie poważniejszych akcji terroru wymierzonych w jego mieszkańców. W nocy z 17 na 18 kwietnia 1942, na podstawie imiennych list, Niemcy zamordowali w dzielnicy zamkniętej 52 osoby, zarówno działaczy podziemia, jak i osoby powiązane z Gestapo.
Przez cały okres istnienia dzielnicy zamkniętej ważnym powodem obecności niemieckich sił policyjnych na niektórych ulicach getta pozostawało jednak – będące enklawą na jego terenie – więzienie Pawiak, gdzie przywożono osoby aresztowane na terenie Warszawy i dystryktu, skąd regularnie przewożono więźniów na przesłuchania do siedziby Gestapo i SD w alei Jana Chrystiana Szucha 25 oraz formowano transporty do obozów koncentracyjnych.

Granice dzielnicy zamkniętej

Getto powstało na odgrodzonym murem od reszty miasta obszarze o powierzchni ok. 3 km². Jego łączna długość wynosiła ok. 18 km. Na początku 1941 powierzchnia getta wynosiła ok. 307 ha. Mur getta miał wysokość ok. 3 metrów i był podwyższony o kolejny metr drutem kolczastym. W listopadzie 1940 na jego granicach funkcjonowały 22 bramy. W kwietniu 1941 ich liczba wynosiła już tylko 14, co było wynikiem realizowanej przez Niemców polityki izolowania dzielnicy żydowskiej. Bramy były pilnowane wspólnie przez policję niemiecką, policję granatową oraz policję żydowską. Warunki mieszkaniowe w małym getcie były znacznie lepsze, mieszkali tam zamożniejsi Żydzi. W grudniu 1941 z getta został wyłączony odcinek ulicy Chłodnej pomiędzy ulicami Wronią i Żelazną. Jedynym połączeniem pomiędzy obiema częściami dzielnicy zamkniętej pozostawał wąski przesmyk skrzyżowania Żelaznej z Chłodną. W styczniu 1942 pomiędzy kamienicami pod adresami Chłodna 23 i 26 wzniesiono drewniany most. Wysoka na dwa piętra konstrukcja, do której z każdej strony prowadziły pięćdziesięciostopniowe schody, była największą z czterech pieszych przepraw mostowych, jakie powstały na terenie getta. Most, zaprojektowany przez niemiecką spółkę Schmied i Muentzermann, został sfinansowany przez Radę Żydowską.
Jedynym miejscem będącym połączeniem dzielnicy zamkniętej i strony „aryjskiej” był gmach Sądu Grodzkiego. Żydzi mieli dostęp do budynku od strony ul. Leszno, a Polacy od ul. Ogrodowej, do której dochodziło się ul. Białą.

Demografia

W styczniu 1941 roku w getcie znajdowało się ok. 396 tys. Żydów. Wiosną 1942 do getta trafiło ok. 3 tys. Żydów ze wschodniej części dystryktu m.in. Marek, Wawra, Radzymina i Tłuszcza.
Pomimo dużej liczby zgonów z głodu i chorób przesiedlenia do getta warszawskiego z innych miejscowości sprawiły, że liczba jego mieszkańców rosła. Maksymalną liczbę ludności – ok. 450 tys. – dzielnica zamknięta osiągnęła w kwietniu 1941 oraz ucieczkami na stronę „aryjską”. W 1941 zmarło ponad 43 tys. osób. Warunki życia w getcie spowodowały bardzo znaczący spadek liczby małżeństw i urodzin. W maju 1941 zarejestrowano 82 śluby, w czerwcu – 56, a w sierpniu – 41. Średnia liczba urodzin w 1941 wyniosła ok. 220 na miesiąc.
W styczniu 1942 w warszawskim getcie przebywało ok. 35 tys. dzieci w wieku do 7 lat oraz ok. 50 tys. dzieci w wieku 7–14 lat.
Przez getto przebiegały trzy ważne przelotowe trasy tramwajowe: dwie wschód-zachód (ulicami Leszno i Chłodną) oraz jedna północ-południe (łącząca śródmieście i Żoliborz). Przez dzielnicę zamkniętą, z maksymalną prędkością, według Ruty Sakowskiej, która powołuje się na raporty Waldemara Schöna, w styczniu 1941 było to 6–7 osób na izbę, a w kwietniu tego samego roku już 7–8 osób. Od marca tego roku normy dla ludności żydowskiej ulegały stopniowemu zmniejszeniu. Wyższe racje otrzymywali pracownicy Judenratu i policjanci żydowscy. Katastrofalną sytuację żywnościową ratował w dużym stopniu nielegalny szmugiel. Żywność przerzucano przez mury, transportowano przez przejścia w stykających się z murami getta kamienicach, wykorzystywano także przejeżdżające przez dzielnicę tramwaje. Pod koniec 1941 przeciętna dzienna wartość kaloryczna spożywanych w getcie produktów wynosiła 1125 kalorii na osobę.
W getcie działała Żydowska Samopomoc Społeczna. Działalność samopomocowa była skoncentrowana na pomocy napływającym do getta przesiedleńcom, pomocy dzieciom oraz walce z powszechnym głodem. Głównymi przyczynami były głód, zimno i choroby. Odnotowano tam także przypadki kanibalizmu.
15 października 1941 gubernator Hans Frank wydał rozporządzenie zabraniające Żydom opuszczania wyznaczonych dla nich dzielnic pod groźbą kary śmierci. Takiej samej karze miały podlegać osoby udzielające Żydom schronienia, przy czym czyn usiłowany miał być karany jak czyn dokonany. W listopadzie zarządzenia o podobnej treści wydali gubernator Ludwig Fischer i komisarz Heinz Auerswald. Pierwsze egzekucje Żydów za „nieuprawnione opuszczenie dzielnicy żydowskiej” wykonano 17 listopada (8 osób) oraz 15 grudnia (16 osób). Żydzi zostali rozstrzelani przez funkcjonariuszy polskiej policji granatowej. W dzielnicy zamkniętej w latach 1940−1942 działało natomiast pięć stałych teatrów, m.in. „Eldorado” i „Femina”. Trzy grały w jidisz, a dwa po polsku.
W getcie powstała także żydowska orkiestra symfoniczna pod dyrekcją Mariana Neuteicha.

Media

W dzielnicy zamkniętej czytano przeznaczoną dla mieszkańców gett w Generalnym Gubernatorstwie „Gazetę Żydowską”, która była wydawana w Krakowie. W połowie 1941 roku Niemcy zakazali dostarczania do getta „prasy aryjskiej”, w tym także „Nowego Kuriera Warszawskiego”. Gazety te były jednak na dużą skalę przemycane do dzielnicy zamknietej.
Na terenie dzielnicy zamkniętej zainstalowano kilka megafonów ulicznych (tzw. szczekaczek). Znajdowały się one m.in. na rogach ulic: Miłej i Zamenhofa, Gęsiej i Zamenhofa oraz Nowolipek i Nalewek. Cieszyły się dużą popularnością, albowiem były darmowe i podawały bieżące wiadomości. Przedmiotem obserwacji byli umierający z głodu mieszkańcy schronisk (tzw. punktów) dla uchodźców, którzy byli przenoszeni do obydwu szpitali działających w getcie (Szpitala na Czystem oraz Szpitala Bersohnów i Baumanów). Badania przerwała wielka akcja wysiedleńcza do obozu zagłady w Treblince w lipcu 1942, a śmierć kilku członków zespołu badawczego uniemożliwiła dokończenie badań dotyczących m.in. wpływu głodu na szpik kostny, skórę i krzepliwość krwi. Pozostały zgromadzony i opracowany materiał badawczy na krótko przed wybuchem powstania w getcie udało się przesłać na stronę „aryjską” Witoldowi Orłowskiemu. Został on opublikowany w postaci sześciu artykułów w wydanej w 1946 książce Choroba głodowa. Badania kliniczne nad głodem wykonane w getcie warszawskim z roku 1942 pod redakcją Emila Apfelbauma.

Wielka akcja deportacyjna (lipiec-wrzesień 1942)

22 lipca 1942 roku w getcie rozpoczęła się akcja deportacyjna. W dzielnicy zamkniętej znajdowało się w tym czasie ok. 370 tys. Żydów.
Po zakończeniu akcji w getcie znajdowało się (legalnie i nielegalnie) ok. 60 tys. Żydów, przeważnie ludzi młodych, zatrudnionych przymusowo w niemieckich zakładach produkcyjnych utworzonych na terenie getta (tzw. szopach).

Reakcje Polaków

Wielka akcja spowodowała gwałtowny wzrost liczby ucieczek Żydów z getta, którzy próbowali ukryć się po stronie „aryjskiej“. Na wychodzących przy wszystkich bramach i przejściach czekali szmalcownicy.
Przeciwko wywózkom Żydów z warszawskiego getta zaprotestowała polska organizacja katolicka Front Odrodzenia Polski, będąca kontynuacją przedwojennej Akcji Katolickiej, której przewodniczącą była polska pisarka Zofia Kossak-Szczucka. 11 sierpnia 1942 roku opublikowała ona konspiracyjnie protest zwany Protestem Zofii Kossak-Szczuckiej, w którym wyraziła niezgodę polskich środowisk katolickich na łamanie praw człowieka.

Getto szczątkowe

Po wysiedleniu, we wrześniu 1942 roku rozpoczął się okres tzw. getta szczątkowego.
Akcja styczniowa wywołała pierwszy zbrojny opór w getcie. Grupa bojowców pod dowództwem Mordechaja Anielewicza wmieszała się w kolumnę Żydów prowadzonych na Umschlagplatz i na rogu ulic Zamenhofa i Niskiej zaatakowała niemieckich konwojentów. Większość żydowskich bojowców zginęła, jednak kilkudziesięciu Żydom udało się zbiec.
Akcja została przez Niemców przerwana. Do Treblinki wywieziono ok. 5 tys. osób.

Powstanie w getcie

O 6.00 rano 19 kwietnia 1943 oddziały niemieckie dowodzone przez szefa warszawskiej SS i policji płk. Ferdinanda von Sammern-Frankenegga wkroczyły na teren getta z dwóch kierunków: Nalewkami i od skrzyżowania ul. Gęsiej z Zamenhofa. Celem akcji było dokonanie ostatecznej likwidacji getta. Wybuchło powstanie. Żydzi stawili niespodziewanie silny opór, zmuszając niemieckie oddziały do wycofania się. Tego samego dnia dowództwo sił niemieckich objął gen. SS Jürgen Stroop.
8 maja 1943 w otoczonym przez Niemców i Ukraińców bunkrze przy ul. Miłej zginęli dowódca powstania Mordechaj Anielewicz oraz ok. 120 powstańców. Sporadyczne walki trwały jednak jeszcze do połowy maja 1943. Dla efektu propagandowego postanowiono zakończyć tłumienie powstania wysadzeniem w powietrze Wielkiej Synagogi przy ulicy Tłomackie. Dokonał tego osobiście Jürgen Stroop 16 maja o godzinie 20:15.

Zniszczenie getta

Po upadku powstania nastąpiło niemal całkowite zniszczenie znajdującej się w getcie zabudowy. Ocalały nieliczne budynki, m.in. gmach Koszar Wołyńskich, kościół św. Augustyna i Pawiak (zniszczony przez Niemców w 1944).
Na terenie „pustyni kamienno-ceglanej”, w którą Niemcy zmienili dzielnicę, przeprowadzane były masowe egzekucje mieszkańców Warszawy (polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po „aryjskiej stronie”). Od lata 1943 przy ulicy Gęsiej zaczął funkcjonować niemiecki obóz koncentracyjny – tzw. Konzentrationslager Warschau.
W wyniku likwidacji warszawskiego getta uległo zniszczeniu ok. 12% zabudowy miasta
Mieszkańcy getta, wywiezieni do obozów pracy w dystrykcie lubelskim, stanowili dużą część ofiar akcji „Erntefest” w dniach 3–4 listopada 1943.

Archiwum getta warszawskiego

W 1940 w dzielnicy zamkniętej rozpoczęła działalność podziemna organizacja społeczna, Oneg Szabat, założona przez historyka Emanuela Ringelbluma, którego celem stało się badanie i dokumentowanie rozmaitych aspektów życia społecznego polskich Żydów pod okupacją niemiecką.
Materiały zgromadzone przez Oneg Szabat zostały ukryte w 1942 i 1943. Dwie z trzech części archiwum zostały wydobyte w 1946 i 1950. Trzeciej, zakopanej w kwietniu 1943 przy ul. Świętojerskiej 34, nie odnaleziono. Materiały zgromadzone przez zespół Oneg Szabat stanowią bardzo ważne świadectwo zbrodni niemieckich podczas Holocaustu.

Mieszkańcy getta

* Maria Ajzensztadt – piosenkarka
* Julian Ajzner – lekarz chirurg
* Mordechaj Anielewicz – dowódca powstania w getcie warszawskim
* Emil Apfelbaum – lekarz internista i kardiolog
* Zdzisław Askanas – lekarz, profesor nauk medycznych, wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Medycznej w Warszawie
* Rachela Auerbach – pisarka, historyk, tłumaczka
* Majer Bałaban – historyk
* Debora Baran – uczestniczka powstania w getcie warszawskim
* Janina Bauman – pisarka
* Leo Belmont (Leopold Blumental) – pisarz, esperantysta
* Zygmunt Białostocki – kompozytor
* Menachem Bigelman – uczestnik powstania w getcie warszawskim
* Halina Birenbaum – pisarka, poetka
* Adina Blady-Szwajger – lekarz pediatra
* Abrasza Blum – działacz socjalistyczny
* Diana Blumenfeld – aktorka
* Luba Blum-Bielicka – pielęgniarka, odznaczona Medalem Florence Nightingale przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż
* Anna Braude-Hellerowa – lekarz pediatra, lekarz naczelna Szpitala Dziecięcego im. Bersohnów i Baumanów, dama Orderu Virtuti Militari
* Mieczysław Braun – poeta i adwokat
* Ludwik Eliasz Bregman – lekarz neurolog
* Szmuel Bresław – publicysta i redaktor
* Aron Cajtlin – poeta, tłumacz, dramatopisarz i krytyk literacki
* Hilel Cajtlin – myśliciel i pisarz konserwatywno-religijny
* Elchanan Cajtlin – dziennikarz i poeta
* Icchak Cukierman – dowódca oddziału żydowskiego w powstaniu warszawskim
* Adam Czerniaków – polityk, działacz gospodarczy, oświatowy i społeczny, prezes Judenratu
* Felicja Czerniaków – pedagog i doktor filozofii
* Janina David – angielska pisarka
* Abraham Cwi Dawidowicz – kompozytor
* Marek Edelman – jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim z ramienia ŻOB
* Ignacy Falk – polityk Bundu
* Jehuda Feldwurm – pisarz, publicysta, działacz PPR
* Elżbieta Ficowska – działaczka, pedagog, autorka książek dla dzieci
* Salo Fiszgrund – polityk Bundu
* Edward Fondamiński – inżynier i polityk, uczestnik powstania w getcie warszawskim
* Paweł Frenkel – jeden z dowódców powstania w getcie warszawskim z ramienia ŻZW
* Masza Glajtman-Putermilch – uczestniczka powstania w getcie warszawskim
* Eliezer Geller – uczestnik powstania w getcie warszawskim
* Bronisław Geremek – historyk, mediewista, polityk, minister spraw zagranicznych RP w latach 1997−2000
* Maksymilian Goldberg – architekt
* Stefan Grajek – uczestnik powstania w getcie warszawskim
* Wiera Gran – piosenkarka
* Stefania Grodzieńska – pisarka
* Józef Grynblatt – uczestnik powstania w getcie warszawskim
* Israel Gutman – izraelski historyk, dyrektor Jad Waszem
* Abe Gutnajer – marszand i antykwariusz
* Ludwik Hirszfeld – lekarz, bakteriolog i immunolog
* Jerzy Jurandot – znany autor piosenek i tekstów kabaretowych, późniejszy dyrektor Teatru „Syrena”
* Icchak Kacenelson – poeta, dramaturg, tłumacz i pedagog
* Jakub Kagan – kompozytor
* Szymon Kataszek – kompozytor i muzyk
* Menachem Kipnis – popularyzator i znawca muzyki żydowskiej, dziennikarz, fotografik
* Michał Klepfisz – działacz sportowej organizacji żydowskiej Morgenstern, inżynier, uczestnik powstania w getcie warszawskim
* Janusz Korczak – pisarz i pedagog
* Roman Kramsztyk – malarz i grafik
* Jan Dawid Landau – uczestnik powstania w getcie warszawskim
* Szmul Lehman – badacz folkloru żydowskiego
* Józef Lewartowski – działacz komunistyczny
* Pola Lifszyc – działaczka Socjalistiszer Kinder-Farband
* Cywia Lubetkin – uczestniczka powstania w getcie warszawskim
* Henryk Makower – lekarz, mikrobiolog
* Marian Małowist – historyk
* Paweł Lew Marek – działacz anarchistyczny
* Antoni Marianowicz – pisarz, satyryk
* Stefan Marody – dziennikarz
* Helena Merenholc – psycholog dziecięcy, pedagog, reżyser radiowy
* Marian Neuteich – muzyk i kompozytor
* Alfred Nossig – rzeźbiarz, pisarz, publicysta, działacz polityczny
* Maurycy Orzech – polityk, jeden z liderów Bundu
* Boruch Pelc – organizator ruchu oporu w getcie
* Julian Poznański – inż., organizator edukacji w getcie
* Szymon Pullman – dyrygent
* Marcel Reich-Ranicki – niemiecki krytyk literacki
* Emanuel Ringelblum – historyk
* Aleksander Ritterman – hotelarz
* Leon Rodal – dziennikarz, działacz rewizjonistyczny
* Zofia Rosenblum-Szymańska – lekarz pediatra, neuropsychiatra i psycholog dziecięcy
* Gela Seksztajn – malarka
* Gerszon Sirota – chazan, nadkantor Wielkiej Synagogi w Warszawie, tenor dramatyczny.
* Jakub Smakowski – uczestnik powstania w getcie warszawskim
* Herman Solnik – syjonista
* Kalman Szapiro – cadyk, rabin Piaseczna i ostatni rabin w getcie warszawskim
* Józef Andrzej Szeryński – funkcjonariusz policji, w getcie nadkomisarz Żydowskiej Służby Porządkowej
* Władysław Szlengel – poeta
* Władysław Szpilman – kompozytor i pianista
* Szymon Tenenbaum – entomolog
* Adolf Truskier – były senator II RP
* Jonas Turkow – aktor i dokumentalista
* Ryszard Walewski – komunista, lekarz, uczestnik powstania w getcie warszawskim
* Władysław Wajntraub – malarz, grafik, scenograf teatralny, krytyk sztuki
* Miriam Wattenberg – autorka pamiętników
* Dawid Wdowiński – neurolog i psychoanalityk
* Arie Wilner – poeta, przedstawiciel ŻOB przy AK
* Andrzej Włast – poeta
* Romana Zamenhof – farmaceutka
* Wanda Zamenhof-Zaleska – lekarz okulista
* Zofia Zamenhof – lekarz pediatra i internista
* Juliusz Zweibaum – histolog, prof. Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Medycznej, członek PAN
* Michał Znicz – aktor
* Natalia Zylberlast-Zand – lekarz neurolog
* Krystyna Żywulska – pisarka, felietonistka, autorka tekstów piosenek i graficzka

Ważniejsze upamiętnienia warszawskiego getta

* Bunkier Anielewicza
* Fragmenty murów getta
* Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego
* Pomniki granic getta
* Pomnik Bohaterów Getta
* Pomnik Umschlagplatz
* Pomnik Wspólnego Męczeństwa Żydów i Polaków
* Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów
* Kładka Pamięci
* Pomnik ofiar getta warszawskiego (w miejscu masowych grobów na cmentarzu żydowskim na Woli)
* Walki żołnierzy żydowskich i żołnierzy polskich różnych ugrupowań zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic po 1945 „GETTO 20 IV–10 V 1943” i po 1990 „GETTO WARSZAWSKIE 19 IV–8 V 1943”
* Fragment stałej ekspozycji poświęconej okupowanej Warszawie w Muzeum Powstania Warszawskiego
* Pomnik Ofiar Obozu Zagłady w Treblince (kamienie z napisami Warszawa oraz Męczennikom getta warszawskiego)
* Uchwałą Senatu RP X kadencji z 29 listopada 2022, rok 2023 ustanowiono „Rokiem Pamięci Bohaterek i Bohaterów Getta Warszawskiego”.

Inne informacje

W 2021 relikty dawnego getta (tzw. getto centralne oraz enklawa dawnego małego getta przy ul. Prostej) zostały ujęte w gminnej ewidencji zabytków.