|zdjęcie = Bratislava Montage.jpg
|opis zdjęcia = Panorama Bratysławy (widok z zamku),
Zamek Bratysławski,
Brama Michalska,
fontanna na placu Hodžy i Pałac Prezydencki,
detal pomnika na Slavínie,
brzeg Dunaju
|alt zdjęcia =
|herb = Coat of Arms of Bratislava.svg
|flaga = Bratislava-bratislava-flag.svg
|dopełniacz nazwy = Bratysławy
|państwo = kraj bratysławski
|prawa miejskie = 1291
|stanowisko zarządzającego = burmistrz
|zarządzający = Matúš Vallo
|powierzchnia = 367,9
|wysokość = 126–514
|rok = 31.12.2019
|liczba ludności =
|gęstość zaludnienia = 1189,8
|numer kierunkowy = +421–2
|kod pocztowy = 810 00
|tablice rejestracyjne = BA, BL, BT
|podział miasta = 5 powiatów miejskich
17 dzielnic
20 okręgów
|kod mapy = kraj bratysławski
|współrzędne = 48°08′48.57″N 17°06′26.06″E
|commons = Category:Bratislava
|wikisłownik = Bratysława
|www = http://www.bratislava.sk/
}}
Bratysława (
Bratysława jest siedzibą najwyższych władz państwowych i kraju bratysławskiego (Bratislavský kraj), a także centralnym ośrodkiem metropolitalnym aglomeracji bratysławsko-trnawskiej (Bratislavsko-trnavská aglomerácia) i aglomeracji bratysławsko-trnawsko-nitrzańskiej (Bratislavsko-trnavsko-nitrianska aglomerácia). Stanowi ona również centrum życia kulturalnego, społecznego, gospodarczego i politycznego. Skupia w sobie liczne placówki o znaczeniu i statusie narodowym oraz międzynarodowym. W Bratysławie znajduje się agencja Unii Europejskiej – Europejski Urząd ds. Pracy – European Labour Authority.
Położenie, obszar, granice i ukształtowanie powierzchni
Miasto stołeczne Słowacji leży na 48°09′ szerokości geograficznej północnej i 17°07′ długości geograficznej wschodniej. Są to współrzędne geograficzne Urzędu Miasta Stołecznego Bratysławy usytuowanego w centralnej części miasta. Najbardziej wysunięty punkt na wschód znajduje się w dzielnicy Podunajské Biskupice; na północ i zachód – w dzielnicy Devínska Nová Ves; na południe – w dzielnicy Čunovo.
Bratysława jako stolica ma nietypowe, peryferyjne położenie – jest usytuowana na południowo-zachodnim krańcu Słowacji, co nie jest dla niej korzystne, jednakże sąsiedztwo takich metropolii jak: Wiedeń (odległość około 60 km) czy Budapeszt (odległość około 195 km) rekompensuje tę lokalizację.
]]
obfitujące w skamieniałości; porośnięty roślinnością ciepłolubną]]
Stolica Słowacji zajmuje powierzchnię 367,9 km². Od wschodu i południowego wschodu graniczy z powiatem Senec (okres Senec), od północnego wschodu – z powiatem Pezinok (okres Pezinok), od północy – z powiatem Malacky (okres Malacky), od zachodu – z Austrią, a od południa – z Węgrami. Do miejscowości leżących niedaleko Bratysławy należą: po stronie słowackiej – Hamuliakovo, Kalinkovo, Malinovo, Most pri Bratislave, Ivanka pri Dunaji, Marianka i Stupava, po stronie austriackiej – Deutsch Jahrndorf oraz Kittsee, Berg i Marchegg (byłe słowacko-austriackie przejścia graniczne), a po stronie węgierskiej – Rajka (byłe słowacko-węgierskie przejście graniczne).
Bratysława rozpościera się na obydwu brzegach Dunaju, u ujścia Morawy (Morava) do Dunaju (w dzielnicy Devín tworzy krótką granicę słowacko-austriacką) oraz na wzgórzach Małych Karpat (Malé Karpaty). Obejmuje także skrajne obszary, tj. południową część Niziny Zahorskiej (Záhorská nížina) i zachodnią część Niziny Naddunajskiej (Podunajská nížina). Najwyżej położonym terenem jest wzgórze – Devínska Kobyla (514 m n.p.m.), zaś najniższym – rzeka Dunaj (126 m n.p.m.).
Środowisko naturalne
Klimat
Bratysława należy do strefy klimatu umiarkowanego ciepłego. Klimat dodatkowo charakteryzuje się dużą częstotliwością wiatrów. Temperatury okresu wegetacyjnego pozwalają na uprawę niektórych gatunków roślin, rozpowszechnionych w krajach śródziemnomorskich, m.in. winorośli i kasztana jadalnego.
Demografia
Pierwsza informacja o liczbie ludności Bratysławy pochodzi z końca XIV w. Według niej obecna stolica Słowacji liczyła wtedy 7500 osób. W 1720 roku w Bratysławie żyło 7943 osób, a w 1858 – 50 800 osób. Na podstawie wyników spisu statystycznego w 1869 roku (pierwszy raz wyniki były gromadzone dla poszczególnych miejscowości) doliczono się 50 055 mieszkańców Bratysławy, zaś w 2009 – 431 061, co stanowiło 7,95% ogółu ludności kraju (Słowacja: 5 424 925). Dowodzi to, że w ciągu 140 lat liczba ludności Bratysławy zwiększyła się o 381 006 osób.
Na podstawie danych statystycznych z 2009 roku Bratysława odznaczała się korzystną strukturą wieku, bowiem największy odsetek, tj. 63,76% (274 832) stanowiły osoby w wieku produkcyjnym (mężczyźni od 15. do 59. roku życia; kobiety od 15. do 54. roku życia). Najmniejszy odsetek – 12,09% (52 109) tworzyły osoby w wieku przedprodukcyjnym. Tego samego roku kobiety stanowiły 53,03% (228 604; współczynnik feminizacji: 113 kobiet na 100 mężczyzn), zaś mężczyźni – 46,97% ogółu (202 457; współczynnik maskulinizacji: 89 mężczyzn na 100 kobiet). W tym samym czasie odnotowano 5052 urodzeń żywych (współczynnik urodzeń: 11,72‰), a jednocześnie – 3995 zgonów (współczynnik zgonów: 9,27‰) oraz zarejestrowano 2483 zawartych małżeństw (współczynnik zawartych małżeństw: 5,76‰), a także – 1178 rozwodów (współczynnik rozwodów: 2,73‰). Przyrost naturalny wynosił 1057 (współczynnik przyrostu naturalnego: 2,45‰). Przyrost rzeczywisty osiągnął poziom 2270.
W 1910 roku miasto liczyło 78 229 mieszkańców, w tym 32 790 Niemców, 31 705 Węgrów, 11 673 Słowaków, 1242 Czechów, 351 Chorwatów oraz 115 Polaków.
Jak podaje spis statystyczny przeprowadzony w 2001 roku, Słowacy stanowili 91,39%, Węgrzy – 3,84%, Czesi – 1,86%, Niemcy – 0,28%, Morawianie – 0,15%, Rusini – 0,11%, Ukraińcy – 0,11, Romowie – 0,10%, Polacy – 0,08% a inne narodowości – 2,08% ogółu ludności stolicy.
Podział administracyjny
Dzisiejsze terytorium Bratysławy powstało pierwotnie w wyniku łączenia osad, a następnie przyłączania miejscowości z pobliskiej okolicy. W 1943 roku przyłączono miejscowość – Karlova Ves, a trzy lata później terytorium Bratysławy rozrosło się dzięki wcieleniu takich miejscowości jak: Devín, Dúbravka, Lamač, Petržalka, Prievoz, Rača i Vajnory. W 1954 roku utworzono 4 okręgi, a w 1960 roku – 12. Następnie w 1972 roku miało miejsce ponowne włączanie przyległych miejscowości: Čunovo, Jarovce, Rusovce, Devínska Nová Ves, Záhorská Bystrica, Podunajské Biskupice, Vrakuňa, a także miasto podzielono na 4 okręgi: Bratysława I (obvod Bratislava I), Bratysława II (obvod Bratislava II), Bratysława III (obvod Bratislava III), Bratysława IV (obvod Bratislava IV). W 1986 roku utworzono 5 okręg: Bratysława V (obvod Bratislava V).
Od 1996 roku dzielnice Bratysławy istnieją na prawach miejskich, toteż terytorium Bratysławy podzielone jest na 5 powiatów, tzw. powiatów miejskich (mestské okresy), 17 dzielnic i 20 okręgów.
Historia
na katedrę św. Marcina]]
Bratysława rozpościera się na dwóch trasach handlowych, tj. na szlaku bursztynowym, który łączył Morze Bałtyckie z Morzem Śródziemnym, czyli północną Europę z południową oraz na szlaku dunajskim, który biegnąc wzdłuż rzeki Dunaj, umożliwiał dostęp do Morza Czarnego, a tym samym łączył zarówno zachodnią i wschodnią Europę z południowo-wschodnią. Obydwie drogi krzyżowały się na obszarze dzisiejszej dzielnicy Devín, w której znajduje się Zamek Devín, pełniący w dawnych czasach funkcję obronną nad tymi szlakami.
Dzisiejsze miasto powstało z osady pod Zamkiem Bratysławskim. Obecnie miejsce to stanowi jądro historyczne Bratysławy i obejmuje średniowieczne miasto ograniczone systemem wałowym, zamek i podzamcze. Kiedyś wjazd do miasta umożliwiały 4 bramy, tj. od strony wschodniej – Brama Laurińska (Laurinská brána), nazywana też Bramą Wawrzyniecką (Vavrinecká brána), od północnej – Brama Michalska (Michalská brána), od zachodniej – Brama Wydrycka (Vydrická brána; zachowała się część fortyfikacji), nazywana też Bramą Ciemną (Tmavá brána) lub Bramą Wiedeńską (Viedenská brána), a od południa – Brama Rybacka (Rybárska brána; zachowały się fundamenty). Do czasów współczesnych przetrwała jedynie Brama Michalska, prowadząca do dzielnicy Staré Mesto.
Niektóre wydarzenia historyczne
* okres Cesarstwa Rzymskiego – obóz wojskowy Gerulata w dzisiejszej dzielnicy Rusovce;
* okres Państwa Wielkomorawskiego – gród obronny;
* 907 – pierwsza pisemna wzmianka;
* X wiek – osada handlowa u stóp grodu;
* 1291 – uzyskanie praw miejskich;
* od 1536 – główne miasto koronacyjne władców węgierskich (wchodziła w skład Królestwa Węgier);
* następne wieki – rozwój miasta;
* XIX wiek – spadek znaczenia (funkcje przejmowała Buda);
* 1914 – otwarcie kolei podmiejskiej, łączącej Pressburg/Pozsony z Wiedniem;
* po I wojnie światowej – stolica Słowacji, wchodzącej w skład Czechosłowacji (mimo że na początku tego okresu miasto było zamieszkałe głównie przez ludność węgiersko-niemiecką, która chciała, żeby miejscowość była wolnym miastem pod patronatem Ligi Narodów);
* 1939–1945 – stolica Słowacji (formalnie samodzielnej, faktycznie uzależnionej od III Rzeszy);
* 1945–1969 – stolica Słowacji, wchodzącej w skład Czechosłowacji;
* 1969–1990 – stolica Słowackiej Republiki Socjalistycznej, wchodzącej w skład Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej;
* przełom lat 60. i 70. – zburzenie zabytkowego Podzamcza w związku z budową Nowego Mostu i alei Staromiejskiej;
* 1990–1992 – stolica Słowackiej Republiki Federalnej, wchodzącej w skład Czeskiej i Słowackiej Republiki Federalnej;
* od 1 stycznia 1993 – stolica niezależnej Słowacji.
Nazwa
Duży wpływ na Bratysławę mieli Węgrzy i Niemcy. Zmieniała się również nazwa miasta, niektóre z nazw używane były równocześnie aż do I wojny światowej, do dziś Pressburg jest oficjalnie niemiecką alternatywą Bratysławy, Pozsony – węgierską, Prešporok – starą nazwą słowacką, a Prešpurk starą nazwą czeską. W Polsce używano wcześniej m.in. nazwy Pożoń.
Do historycznych nazw miasta stołecznego Słowacji należą:
* Wratislaburgum, Pisonium (805),
* Braslavespurch, Brezalauspurc (907),
* Breslava Civitas (1038),
* Brezezburg (1042),
* Breisburg, Breziburg, Brezzizburch, Preslawaspurch (1052),
* Bresburg, Bresburch, Bossen (1108),
* Bosonium (1146),
* Poson, Posonium (XIII–XIV w.),
* Istropolis, Bosonium (1146),
* Posonium (XV w.),
* Presburg, Pressburg (XVII/XVIII w.),
* Posony, Pozsony (XVIII, XIX w.),
* Prešporok (XVIII w.),
* Břetislav, Břetislava, Braťislava (nad Dunajom) (XIX w.), Bratislav.
Nazwa Bratislava została pierwszy raz użyta przez szturowców (štúrovci) po 1844 roku, ale urzędowo przyjęta została w 1919 roku. Jednocześnie pod koniec 1918 r. pojawiła się propozycja, by miasto przemianować na Wilson lub Vilsonovo mesto na cześć prezydenta USA Woodrowa Wilsona, jednak pomysł nie przyjął się.
Architektura
Zabytki
* Zamek Bratysławski z XIV–XV wieku, potem wielokrotnie przebudowywany, usytuowany na granitowym wzgórzu, 80 metrów nad lustrem Dunaju. Twierdza o 4 wieżach w narożnikach murów obronnych;
* ruiny Zamku Devín, położonego w dzielnicy Devín, wznosi się na wysokich skałach u ujścia Morawy do Dunaju, nad granicą słowacko-austriacką;
* gotycka katedra św. Marcina (Dóm svätého Martina); była przez 300 lat miejscem koronacji królów węgierskich;
* gotycki kościół franciszkański Zwiastowania Pana z 1297 roku;
* barokowy kościół (obecnie cerkiew prawosławna) św. Mikołaja z 1661 roku;
* barokowy kościół Trynitarzy;
* barokowo-klasycystyczny wielki kościół ewangelicki;
* secesyjny kościół św. Elżbiety zwany też „Niebieskim kościółkiem”;
* gotycki ratusz;
* Hlavné námestie (rynek) z XVI-wieczną studnią, otoczony zabytkowymi budynkami;
* Uniwersytet Bratysławski (Universitas Istropolitana lub Academia Istropolitana; wraz z biblioteką uniwersytecką) założony przez króla węgierskiego Macieja Korwina;
* klasycystyczny pałac prymasowski z 1781 roku – obecnie pełni funkcję ratusza;
* barokowy letni pałac arcybiskupi – obecnie siedziba słowackiego rządu;
* Pałac Grassalkovicha – obecnie siedziba prezydenta Słowacji;
* eklektyczny Słowacki Teatr Narodowy (Slovenské národné divadlo) wybudowany w 1886 roku;
* neobarokowa Reduta, w której mieści się filharmonia słowacka;
* XVII-wieczna barokowa Brama Michalska, jedyna ocalała wieża na miejskich murach;
* „Wąski dom”;
* Nový most (Nowy Most);
* Starý most (Stary Most);
* Synagoga z 1926 roku;
* Stará tržnica – zabytkowa, secesyjna hala targowa z 1910 r.
Kultura
– jedna z rzeźb w mieście]]
W Bratysławie znajdują się liczne placówki kulturalne, m.in.:
biblioteki:
* Biblioteka Uniwersytecka (Univerzitná knižnica) – Swoją działalność rozpoczęła, jako biblioteka akademicka Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie, w 1919 roku. Od 1954 roku jest biblioteką naukową, dostępną dla szerokiej publiczności;
* Biblioteka Główna Słowackiej Akademii Nauk (Ústredná knižnica Slovenskej akadémie vied);
* Słowacka Biblioteka Pedagogiczna (Slovenská pedagogická knižnica);
* Słowacka Biblioteka Lekarska (Slovenská lekárska knižnica);
filharmonie:
* Filharmonia Słowacka (Slovenská filharmónia);
galerie:
* Galeria Miasta Bratysławy (Galéria mesta Bratislavy);
* Słowacka Galeria Narodowa (Slovenská národná galéria);
muzea:
* Muzeum Gazownictwa (Plynárenské múzeum);
* Muzeum Handlu (Múzeum obchodu);
* Muzeum Jána Cikkera (Múzeum Jána Cikkera);
* Muzeum Kultury Fizycznej w Republice Słowackiej (Múzeum telesnej kultúry v Slovenskej republike);
* Muzeum Milana Dobesa (Múzeum Milana Dobesa);
* Muzeum Policji Republiki Słowackiej (Múzeum polície Slovenskej republiky);
* Muzeum Szkolnictwa i Pedagogiki (Múzeum školstva a pedagogiky);
* Muzeum Transportu (Múzeum dopravy);
* Słowackie Muzeum Narodowe (Slovenské národné múzeum) wraz z bratysławskimi oddziałami, takimi jak:
** Muzeum Archeologiczne (Archeologické múzeum);
** Muzeum Historyczne (Historické múzeum) z siedzibą w Zamku Bratysławskim (Bratislavský hrad);
** Muzeum Muzyczne (Hudobné múzeum);
** Muzeum Kultury Chorwatów na Słowacji (Múzeum kultúry Chorvátov na Slovensku);
** Muzeum Kultury Niemców Karpackich (Múzeum kultúry karpatských Nemcov);
** Muzeum Kultury Węgrów na Słowacji (Múzeum kultúry Maďarov na Slovensku);
** Muzeum Kultury Żydowskiej (Múzeum židovskej kultúry);
** Muzeum Historii Naturalnej (Prírodovedné múzeum);
** Pawilon Wystawienniczy Podzamcze (Výstavný pavilón Podhradie);
* Muzeum Miasta Bratysławy (Múzeum mesta Bratislavy) wraz z oddziałami, takimi jak:
** Muzeum Arthura Fleischmanna (Múzeum Arthura Fleischmanna);
** Muzeum Broni (Múzeum zbraní);
** Muzeum Farmacji (Múzeum farmácie) z siedzibą w zabytkowej aptece Pod Czerwonym Rakiem (lekáreň U červeného raka);
** Muzeum Historii Miasta (Múzeum dejín mesta);
** Muzeum Janka Jesenskiego (Múzeum Janka Jesenského);
** Muzeum Johanna Nepomuka Hummla (Múzeum Johanna Nepomuka Hummela);
** Muzeum Winogrodnictwa (Múzeum vinohradníctva);
** Muzeum Wnętrz Historycznych (Múzeum historických interiérov);
** Muzeum Zegarów (Múzeum hodín);
** Danubiana Maulensteen Art Museum;
teatry:
* Słowacki Teatr Narodowy (Slovenské národné divadlo);
* Teatr Miejski im. Pavla Országha Hviezdoslava (Mestské divadlo Pavla Országha Hviezdoslava);
* Teatr Arena (Divadlo Aréna);
inne:
* Instytut Polski w Bratysławie;
* Hudobné Centrum (Centrum Muzyki).
Edukacja i nauka
Miasto posiada szkoły wyższe, do których należą:
państwowe:
* Akademia Korpusu Policyjnego (Akadémia Policajného zboru);
* Słowacki Uniwersytet Medyczny (Slovenská zdravotnícka univerzita);
publiczne:
* Uniwersytet Komeńskiego (Univerzita Komenského);
* Słowacki Uniwersytet Techniczny (Slovenská technická univerzita);
* Uniwersytet Ekonomiczny (Ekonomická univerzita);
* Wyższa Szkoła Sztuk Pięknych (Vysoká škola výtvarných umení);
* Wyższa Szkoła Sztuk Scenicznych (Vysoká škola múzických umení);
prywatne:
* Wyższa Szkoła Paneuropejska (Bratysławska Wyższa Szkoła Prawa; Bratislavská vysoká škola práva, Paneurópska vysoká škola);
* Wyższa Szkoła Ekonomii i Zarządzania w Administracji Publicznej (Vysoká škola ekonómie a menežmentu verejnej správy);
* Wyższa Szkoła Zdrowia i Pomocy Społecznej Świętej Elżbiety (Vysoká škola zdravotníctva a sociálnej práce sv. Alžbety).
Na terenie Bratysławy działa kilka ośrodków naukowo-badawczych, naukowo-kulturalnych, m.in.:
* Instytut Informatyki i Statystyki Infostat (Inštitút informatiky a štatistiky Infostat);
* Instytut Badawczy Geodezji i Kartografii (Výskumný ústav geodézie a kartografie);
* Instytut Badawczy Gospodarki Wodnej (Výskumný ústav vodného hospodárstva);
* Miejski Instytut Ochrony Pamiątek (Mestský ústav ochrany pamiatok);
* Ogród Botaniczny Uniwersytetu Komeńskiego (Botanická záhrada Univerzity Komenského) – placówka naukowo-pedagogiczna Uniwersytetu Komeńskiego;
* Państwowy Instytut Geologiczny im. Dionýza Štúra (Štátny geologický ústav Dionýza Štúra);
* Państwowy Instytut Pedagogiczny (Štátny pedagogický ústav);
* Słowacka Akademia Nauk (Slovenská akadémia vied);
* Słowacki Instytut Filmowy (Slovenský filmový ústav);
* Słowacki Instytut Hydrometeorologiczny (Slovenský hydrometeorologický ústav).
Bratysława jako jedna z niewielu stolic europejskich nie ma obserwatorium astronomicznego (najbliższe znajduje się w miejscowości Modra) i planetarium (najbliższe znajduje się w miejscowości Hlohovec). W związku z tym wykłady i obserwacje nieba (przeznaczone tylko dla amatorów astronomii) odbywają się w budynku, który umieszczony jest na terenie Parku Kultury i Wypoczynku w Bratysławie (Astronomický úsek Parku kultúry a oddychu v Bratislave).
Sport i rekreacja
W latach 1999–2002 w Bratysławie rozgrywany był kobiecy turniej tenisowy, Eurotel Slovak Indoor.
W Bratysławie znajduje się stadion narodowy Słowacji – Národný futbalový štadión, który może pomieścić 22 500 osób. Swoje spotkania rozgrywają na nim piłkarze klubu Slovan Bratysława oraz reprezentacja Słowacji. Obiekt powstał w miejscu dawnego stadionu Tehelné pole.
Kluby i drużyny sportowe
Transport
Transport kolejowy
* Bratislava hlavná stanica – dworzec główny
* Bratislava ústredná nákladná stanica – dworzec towarowy
* Devínska Nová Ves – stacja kolejowa
* Devínske Jazero – przystanek kolejowy
* Bratislava-Lamač – stacja kolejowa
* Bratislava-Nové Mesto – stacja kolejowa
* Bratislava-Petržalka – stacja kolejowa
* Podunajské Biskupice – stacja kolejowa
* Bratislava predmestie – stacja kolejowa
* Rusovce – stacja kolejowa
* Bratislava-Vajnory – stacja kolejowa
* Bratislava-Vinohrady – przystanek kolejowy
* Bratislava-Železná studienka – przystanek kolejowy
Transport miejski
* Tramwaje w Bratysławie
* Trolejbusy w Bratysławie
Transport lotniczy
* Port Lotniczy im. Milana Rastislava Štefánika (Letisko Milana Rastislava Štefánika)
Transport wodny
* Port Bratysława
Urodzeni w Bratysławie
* Lajos Batthyány – premier Węgier
* Martin Bútora – socjolog
* Dominika Cibulková – tenisistka
* Milan Ftáčnik – polityk
* Jarmila Gajdošová – tenisistka
* Vladimír Godár – kompozytor
* Edita Gruberová – diva opery, sopran
* Lukáš Haraslín – piłkarz
* Andrej Hryc – aktor
* Johann Nepomuk Hummel – kompozytor
* Janette Husárová – tenisistka
* Lenka Juríková – tenisistka
* Kristína Kučová – tenisistka
* Zuzana Kučová – tenisistka
* Philipp Lenard – fizyk
* Roman Luknár – aktor
* Peter Machajdík – kompozytor
* Diana Mórová – aktorka
* Kamila Magálová – aktorka
* Juraj Nvota – aktor
* Július Satinský – aktor
* Ján Andrej Segner – fizyk, matematyk
* Zdena Studenková – aktorka
Miasta partnerskie
Bratysława utrzymuje stosunki partnerskie z następującymi miastami:
