Kategoria strony (diateza)
Kategoria strony to termin gramatyczny, który odnosi się do różnic w hierarchizacji argumentów predykatu, wyrażanych za pomocą składniowych i morfologicznych środków. Kluczowym elementem jest pozycja podmiotu, która w stronie biernej jest zmieniana.
Definicja strony biernej
Aby konstrukcję uznać za stronę bierną, musi spełniać następujące kryteria:
- Forma czasownika jest stworzona z formy czynnej.
- Aktor (agens) jest nieobecny lub znajduje się w frazie nieobligatoryjnej.
- Jeśli zdanie ma podmiot, nie jest on aktorem.
- Konstrukcja bierna ma ograniczoną dystrybucję w porównaniu do czynnej.
- Znaczenie zdania pozostaje niezmienione w porównaniu do formy czynnej.
Przykłady zdań ilustrujących dezagentyzację:
- Talerze są myte przez męża
- Talerze są myte
- Talerze się myją
- Myje się talerze
- Myto talerze
Ograniczenia w tworzeniu strony biernej
Każdy język ma swoje ograniczenia dotyczące przenoszenia argumentów do pozycji podmiotu. W języku polskim można przesunąć tylko dopełnienie bliższe, podczas gdy w innych językach, jak angielski, dopełnienie dalsze, a nawet argumenty z fraz przyimkowych.
Antypassivum
Strona antypasywna występuje w językach ergatywnych, redukując liczbę argumentów czasownika. Degradacja agensa oraz promocja patiensa zachodzi w stronie biernej, natomiast w stronie antypasywnej to agens staje się dopełnieniem, a patiensa się usuwa.
Kategoria strony w różnych językach
Język polski
W polskim wyróżnia się trzy strony:
- Strona czynna: podmiot wykonuje czynność (np. Kot pije mleko.)
- Strona bierna: podmiot odbiera czynność (np. Mleko jest pite przez kota.)
- Strona zwrotna: podmiot jest zarówno wykonawcą, jak i odbiorcą (np. Tata się myje.)
Tworzenie form stron opiera się na odmienionych czasownikach oraz imiesłowach.
Inne języki
W łacinie istnieją czasowniki zwane verba deponentia, które formalnie są w stronie biernej, ale mają znaczenie czynne.
