Jidyszyzm
Jidyszyzm to termin odnoszący się do elementów językowych zapożyczonych z jidysz, w tym wyrazów, zwrotów i konstrukcji składniowych. Maria Brzezina definiuje jidyszyzm w swoich pracach jako elementy językowe, które mogą mieć zarówno jidyszowe, jak i hebrajskie pochodzenie.
Jidyszyzmy w języku polskim
W standardowej polszczyźnie występują jedynie jidyszyzmy leksykalne, czyli zapożyczenia wyrazowe. Przykłady to:
- belfer – nauczyciel
- czulent – potrawa szabasowa
- machlojka – oszustwo
Jidyszyzmy składniowe oraz cechy fonetyczne i gramatyczne pochodzące z jidysz nie są akceptowane w standardowym języku polskim. Często występują w literaturze jako środki stylizacji.
Jidyszyzmy leksykalne
Maria Brzezina opracowała listę zapożyczeń jidyszowych w polskim, obejmującą 52 wyrazy. Przykłady:
- bajgiel – rodzaj obwarzanka
- cymes – przysmak, rarytas
- szmonces – dowcip żydowski
Niektóre hebraizmy mogą być zapożyczone pośrednio przez jidysz, co utrudnia ich etymologiczne przypisanie.
Jidyszyzmy fonetyczne, gramatyczne i składniowe
Cechy te często są błędnie interpretowane i przyczyniają się do stereotypów językowych. M. Altbauer w swoich pracach ukazuje te cechy, które mogą być stosowane w literaturze do stylizacji. Przykłady błędów fonetycznych i gramatycznych:
- Mieszanie samogłosek i/y
- Nieodmiana rzeczowników w przypadkach zależnych
- Błędy w użyciu przyimków
Historia badań
Pierwsze naukowe opracowania dotyczące jidyszyzmów w polskim języku datują się na koniec XIX wieku. Mosze Altbauer był jednym z kluczowych badaczy tematu w XX wieku, a wiele jidyszyzmów znalazło się w ogólnych słownikach języka polskiego.
Jidyszyzmy w innych językach
Jidyszyzmy znalazły swoje miejsce w różnych językach słowiańskich, angielskim, niemieckim oraz hebrajskim, co jest efektem kontaktów kulturowych i migracji Żydów. W języku angielskim wiele jidyszyzmów jest powszechnie używanych, a w niemieckim zarejestrowano około 1100 takich wyrazów.
Podsumowanie
Jidyszyzmy mają znaczący wpływ na język polski i inne języki, zwłaszcza w kontekście kultury żydowskiej. Warto badać ich obecność, ewolucję oraz wpływ na różne dialekty i standardy językowe.
